This is the story of an under-researched slaves' rebellion targeting the Islamic Empire at its height. It was written in 1996 by our comrades, Melancholic Troglodytes (غارنشینان مالیخولیایی). We republish an updated version of it here, with their kind permission. The translation was carried out by the Melancholic Troglodytes themselves, however, we have lightly edited some of it.
“Once war is declared, [the skilful soldier] will not waste precious time in waiting for reinforcement ... but crosses the enemy's frontier without delay. This may seem an audacious policy to recommend, but with all great strategists the value of time has counted for more than either numerical superiority or the nicest calculations ...” - Sun Tzu, The Art of War
It is amazing how many genuine proletarian revolts have begun by us throwing pots, pans and the kitchen sink at the class enemy. The Zanj Slaves’ Rebellion (869-883 A.D.) began in similar humble circumstances. Armed with sticks, two horses and three swords the wretched of the earth declared war on slavery and the Holy Empire of Islam. Popovic even claims that “one rebel was seen dashing into battle carrying only his plate as a weapon” (1999: 46)!
What distinguishes the Zanj from numerous other slave rebellions cannot be measured in terms of numbers or the length of their struggle alone because one needs to bear in mind the aptitude displayed time and again in outmanoeuvring the ruling class. Instinctively they knew what needs to be done, and they went about doing it intelligently and effectively.
That is not to belittle their numbers for this is one instance when quantitative comparisons are not misleading. The Spartacus Rebellion lasted for 3 years (73-71 BCE) and involved around 120,000 slaves. By contrast, the Zanj were 500,000 strong and maintained a marooned state for 14 years. By all accounts this was a tremendous slaves' uprising and perhaps it is a blessing in disguise that their history has not been subjected to the gaze of Hollywood. The latter has an inbuilt tendency to de-memorize and reify proletarian resistance to class society. It is, therefore, left to us 21st century proles to re-create the world and times of kindred spirits separated from us by more than a millennium.
“Hence a wise general makes a point of foraging on the enemy.
One cartload of the enemy's provisions is equivalent to twenty of one's own.” - Sun Tzu, The Art of War
There were two earlier Zanj uprisings before the great 9th Century revolt. The first insurrection occurred in 689 A.D. and “involved small gangs engaged in pillage” whilst the second revolt in 694 AD was better prepared. According to Abdul Sheriff (2018), around 800 AD there was a marked increase in the number of imported slaves with a corresponding increase in the rulers' commercial and punitive approach to slavery. The working conditions of the slaves became harsher, resulting in a greater sense of injustice. Naturally, when it arrived, the great revolt of 869-883 AD was far more radical and extensive than previous revolts. It is this great rebellion that we are focussing on in this text.
No sooner had they taken up arms against their exploiters that they became adept at night-raids on enemy territory, liberating weapons, horses, food and fellow slaves, and burning the rest to cinders to delay retaliation. During their most significant uprising (869-883 AD), the Zanj acquired what was for its time state of the art technology: siege-laying catapults; flame-throwers; rapid chariots; multi-headed arrows. They trained expert engineers who blocked the enemy’s advance by constructing impenetrable fortresses, cocooned inside layers of water canals or conversely built rapid bridges and communication lines for uninvited courtesy calls to the citadels of the gods.
Perhaps taking a leaf out of the Spartacus defeat, the Zanj did not handicap themselves by ignoring the seas. Unusually for slaves’ rebellions, they possessed warships and freighters. In one battle alone they overcame the Khalifeh’s navy to capture 24 ships, which had been chained together by their captains to enhance their defensive capabilities. Some scholars, in what seems to us an exaggeration, put the Zanj naval force at 1900 ships!
Nevertheless, as Popovic (1999: 11) has correctly observed, the marshlands around contemporary lower Iraq provided perfect cover for small, flat boats. This ‘armada’ could engage in hit and run campaigns as well as act as a reliable channel for communication and supplies. In the early years of the rebellion, the Abbasi Empire proved too cumbersome and unwieldy to deal with the Zanj on this terrain.
“We are not fit to lead an army on the march unless we are familiar with the face of the country - its mountains and forests, its pitfalls and precipices, its marshes and swamps.” - Sun Tzu, The Art of War
There were serious internal divisions within the Abbasi Empire (750-1258 AD) in the 9th century between Arab clerics, Persian administrators and Turkish military officers. Externally their forces were involved in conflict with various neighbouring dynasties, which weakened them. Nonetheless, this was an ambitious elite with a long term strategy for conquest and ‘progress’. The Abbasi Empire understood the concept of a progressive civilization as one constantly increasing its surplus. The Tigris-Euphrates delta, which had become abandoned marshland as a result of peasant migration and repeated flooding, could be reclaimed through de-salination of the top soil and canal building, which required intensive labour. Wealthy proprietors “had received extensive grants of tidal land on the condition that they would make it arable” (Davis, 1984: 5). All they required were strong slaves "to remove the salt from the fields and make the land profitable" (Silkaitis, 2012: 58). In addition "from almost the very beginning of Abbasi rule, they begun to set up slave armies in order to make them more independent of the tribal soldiery" (Sheriff, 2018, p. 252).
To this end Zanjis, or in this context black slaves of East African origin, were imported. The term Zanj appears on the one hand associated with a certain geographical area, and on the other, it became a “free-floating” classificatory label used for stereotyping the zanj-as-enslaveable barbarians. This construct then facilitates the ideological justification for slavery (Willis, 1985: 27). By the end of the rebellion the term had metamorphosed to include ‘white’ slaves from Europe and Asia. It then fell out of use for centuries before its re-introduction into political discourse in the 19th century as a result of colonial conquest.
The preponderance of foreign slaves in the Islamic Empire was due to an ironic quirk in the evolution of Islam. The orientalist, Bernard Lewis, is reasonably lucid on this. He starts by noting, “Quran expresses no racist or color prejudice” (Lewis, 1992: 21). In fact it had no conception of race in terms of colour, having already decided on the believer/non-believer criterion for social exclusion. That is not to say early Muslims were colour blind. Quran’s lack of prejudice was not a divine invention of Muhammad but merely reflected the attitude of pre-Islamic Arabs who possessed a tribal/ethnic rather than a racial consciousness. It is also worth remembering that as a reaction against Persian expansionism, the latter were derogatory referred to as “the red people.” More pertinently to our study, a common Arab proverb stereotyped the Zanj in terms that are sadly all too familiar from contemporary examples of racism: “The hungry Zanj steals; the sated Zanj rapes” (Popovic, 1999: 20).
Clarence-Smith writes: “It is undeniable that servitude in Islam exhibited distinctive traits, but it still remained recognisably a slave system. As in Roman law, these were people reduced to the status of livestock, who could be freely sold, ceded, inherited and so forth. Their humanity was recognised to a greater degree than in the Roman case, constraining the owners' rights in legal terms. However, this was a difference of degree, not of kind” (Clarence-Smith, 2006).
The Russian scholar Petrushevsky summarizes the problem in these terms: “The [Quran], it is true, taught the master to be mild in his treatment of the slaves, but this was a counsel of moral perfection which was not reinforced by any legal sanction whatsoever: the master could put the slave to any task, hire him out, or pledge him as guarantee for the payment of a debt to somebody. He could inflict corporal as well as other punishment on his slaves, male or female, and even put them to death” (Petrushevsky, 1985: 155). There was, in fact, a gigantic hypocrisy at the heart of the Islamic attitude to slavery from the outset. For whereas the prophet himself both possessed slaves and permitted slavery as an institution to flourish, the humanitarian tendencies within Islam prohibited actual enslavement (except during war or as tribute). Thus a dialectical loop was established whereby economic productivity required an increase in the importation of slaves, leading to the further commodification of humans , and a corollary racist ideology to justify subjugation, which in turn fuelled crusades in search of more slaves.
Islamic Humanism preceded its Renaissance counterpart by centuries, finding its negation in the institutions of slavery (The Zanj rebellion can be viewed as a temporary and partial transcendence of this duality- beyond civilisation and barbarism). Later on, this humanism having failed to connect to a generalized system of commodity production, degenerated into humanitarianism. Paul Mattick (1978: 158) makes a valid generalization for the European arena where humanism did reach impressive levels of achievement and where its fall from grace was even more spectacular than its ‘oriental’ counterpart: “With the bourgeoisie securely established, humanism degenerated into humanitarianism for the alleviation of the social misery that accompanied the capital formation process”. The reign of the Islamic bourgeoisie has been more halting and uneven, less secure. Some of the battles won by the ‘western’ bourgeoisie against feudalism are still to be completed by its ‘eastern’ counterpart. Consequently, one would expect a more lingering humanist tradition amongst the Islamic intelligentsia. This is precisely why (bourgeois) sufism remains a powerful current within ‘Islamic’ societies.
Compared to the Roman Empire whose slaves were mostly local, the greater distances involved in the transport of slaves, led to a more sophisticated slave trade in Islam. Lewis reminds us that through conquest, commerce, concubage and pilgrimage to Mecca, Islam created the first truly universal civilization. Here the term ‘civilization’ is not employed in a moralistic sense but refers to a system, which creates more surplus value than previous ones. Moreover, we would qualify the universalistic claims of Islam by pointing out that its foundation, the umma (Islamic community) is an ‘imagined community’ where class and gender inequalities are systematically covered up. It is significant that this imagined community needed external enemies for its survival and employed divide-and-rule tactics as brazenly as its ‘western’ equivalent. However, despite the policy of dividing the labourers by nationality, pursued by successive Khalifehs, international solidarity between the slaves reached new heights.
“What the ancients called a clever fighter is one who not only wins,
but excels in winning with ease.” - Sun Tzu, The Art of War
The Zanj taken as slaves to the Middle East were often used in hard agricultural, plantation crops, mining and intensive labour, which was unusual since prior to this application slaves were generally used in the Islamic Empire as household slaves or soldiers. Although African slaves working the marshlands and salt mines of Mesopotamia, especially those around Basra, sparked the rebellion, they were soon joined by other slaves, serfs, peasants, artisans, tribal Arabs, manumission slaves and the usual rent-a-mob-rabble that are forever lurking around the dark and dubious alleyways of history, waiting for an opportunity to do mischief. Significantly, later on in their campaign their forces were augmented by large-scale defections of black soldiers under the employ of the Abbassi Empire.
One fellow malcontent was a Persian (or by some accounts, an Arab) by the name of Ali Razi (aka Zangi-yar, literally translated, friend of the Zanjis), who gradually rose to become the leader of the rebellion. He promised his followers heaven on earth and punished slave-owners severely in public trials. Borrowing ideas from ‘radical’ Shi’ism (before it was incontrovertibly co-opted), and Khārijite ‘heresy’, Razi presented a far more egalitarian version of Islam for slaves to rally around. His knowledge of the occult and expertise with the astrolabe confirmed his supernatural status. According to Popovic “… he claimed to know what every one of his men was doing and thinking and to have received a message that was written automatically on a wall, in handwriting that was invisible” (Popovic, 1999: 39). This is not as strange as it sounds. Spartacus was credited with similar powers: “According to the credulous Greek historian, Plutarch, serpents curled around [Spartacus] whilst he slept, and his prophetess wife foretold his greatness even when he was still a slave” (Ridley, 1963: 37). Razi appropriated the wealthy and persuaded their slaves through reasoned arguments to join his ranks. In his speeches, he repeatedly asks the slaves to execute him unhesitatingly if he should betray their trust.
The fact that the success of the rebellion depended on the leadership of Razi is certainly a source of weakness. However, it is pointless to deny that many past struggles suffered from having to rely on charismatic leaders. For example, the First Sicilian Slave-War (134-129 BC) witnessed the rise of the Syrian rebel/king, Eunus, who was credited with magical power.
From their fortress-city of al-Mukhtâra (the Chosen) the Zanj attacked and vanquished two Khalifehs, numerous hapless generals, raised mosques to the ground- all the time increasing their power and prestige. Davis in Slavery and Human Progress concedes that the Zanj established what might have been the first 'maroon community' in recorded history, that is, protected, self-sufficient communities of fugitive slaves. Arguably, the Zanj were even more ambitious than this quote suggests and western scholars marginalization of their struggles seems a tad suspicious to paranoids like us. As for al-Mukhtâra, perhaps it should be compared with the intended utopian City of the Sun, Heliopolis. Aristonicus (a disgruntled Royal turned rebel) issued a proclamation freeing all slaves who should come to this city (circa 130 BC). Al-Mukhtâra was Heliopolis incarnate. Slaves from neighbouring countries flocked to its banner, Turks, Slavs, Persians, Arabs, so that by the end of their 14-year reign non-Africans outnumbered the original (Sudanese and Ethiopian) rebels.
“Keep your army continually on the move, and devise unfathomable plans.” - Sun Tzu, The Art of War
It pleases the Machiavelli and Cesare Borgia in us to observe that the Zanj never lost sight of the ‘conspiratorial’ nature of their adventure. Even in the beginning, although lacking in weapons, they displayed great organizational skills. They were ice-cool. Having devised a secret plan, Ali Razi informed his fellow rebels of the details by code. Accordingly each slave was to assassinate on the hour of the same day his (and most were male) master and thus take over his house, wealth and land. The plan worked so well that in no time at all swathes of present day Iraq, Bahrain and parts of Iran came under their rule.
The arrogance of the ruling class can be turned to their disadvantage. Throughout classical antiquity slaves were referred to as “talking masks” or “animated instrument”. The rapid victories of the Abbasi Dynasty had instilled the same sense of haughtiness in the Muslim elite. Their racism, as we will see below, became self-defeating as the slaves were underestimated time and again by their masters. Moreover, it is noteworthy that at the beginning of the rebellion, the Abbasi state was distracted by external foes and internal dissension which undermined its initial military response to the Zanj threat.
The racism of the ruling Muslim elite ran deep and became worse as the empire became ever more dependent on slave labour. For instance, the famous Muslim historian, al-Mas’udi, basing himself on the authority of Galen, states the ten qualities of Sudanese in these terms: “Kinky hair, thin eyebrows, broad noses, thick lips, sharp teeth, malodorous skin, dark pupils, clefty hands and feet, elongated penises and excessive merriment”. Further on he quotes Galen approvingly: “surely the dark complexion person (al-aswad) is overwhelmed by merriment due to the imperfection (fasad) of his brain; therefore, his intellect is weak” (Muhammad, 1986: 68). Elsewhere, al-Mas’udi relates the cause of blackness to the curse of God.
Although rabbinical ideologues believed in the idea of moral chosenness as evident in the racialism inherent in so much of their writings, it was left to Islam to turn this notion of desired separateness into outright racism, the belief in the biological/cultural superiority of one’s own race over others. After all, Islam, unlike ancient Jewry, had an empire to run and, for the purpose of empire-building, racism is a far more useful tool than self-encasing racialism.
Ibn Qutayba thought blacks were “ugly and misshapen, because they live in a hot country. The heat overcooks them in the womb and curls their hair”. Even the genius of Ibn Khaldun was tainted by prejudice against blacks: “Therefore, the Negro nations are, as a rule, submissive to slavery because [Negroes] have little [that is essentially] human and have attributes that are quite similar to those of dumb animals…”.
Against such a tirade of bigoted intolerance some black writers began to deliver counter-jabs (the punch falling short of the repertoire of the intelligentsia). Perhaps one of the first expressions of “Black is beautiful” came in the shape of a treatise written by the satirist Jahiz of Basra (ca. 776-869), entitled The Boast of Blacks Against Whites, where he purports to defend the Zanj against their detractors: “Everybody agrees that there is no people on earth in whom generosity is as universally well developed as the Zanj. These people have a natural talent for dancing to the rhythm of the tambourine, without needing to learn it. There are no better singers anywhere in the world, no people more polished and eloquent, and no people less given to insulting language. No other nation can surpass them in bodily strength and physical toughness. They are courageous, energetic, and generous, which are the virtues of nobility, and also good-tempered and with little propensity to evil. They are always cheerful, smiling, and devoid of malice, which is a sign of noble character”.
The orientalist scholar Bernard Lewis (1992: 17) even suggests that Jahiz, being a humorist, was not “wholly serious” in his defence of Africans despite being probably of African descent himself (Lewis, 1971: 17). Jahiz is certainly on record attacking the Zanj with venom on at least one occasion: “We know that the Zanj were the least intelligent and the least discerning of mankind, and the least capable of understanding the consequences of actions”. As ever, misconceptions were best fought during the struggles of the slaves themselves and not by intellectuals.
But these intellectual efforts remained woefully limited in scope and easily reversed. For example, the satirist and court jester, Abu Dulama (d. ca. 776), a black Arab poet, was pressurized into self-derogatory comic routines for the amusement of his Abbasi masters.
“Humble words and increased preparations are signs that the enemy is about to advance. Violent language and driving forward as if to attack are signs that he will retreat.” - Sun Tzu, The Art of War
It has been estimated that the Zanj fought the forces of the empire on 156 separate occasions during their 14-year campaign. Most of the battles waged in the first six years were won through a mixture of bravery and surprise guerrilla tactics.
In their seventh engagement, for instance, they out-smarted the Khalifeh’s generals by attacking two villages simultaneously. They acted ruthlessly when required (executing thousands for siding with the Khalifeh), and magnanimously when it made sense (releasing captured soldiers as part of their propaganda war against the Empire). The rebels gained control of southern Iraq by capturing al-Ubullah (June 870), a seaport on the Persian Gulf. This victory cut off the Empire's communications to Basra. They then seized Ahvāz in southwestern Iran (capital of present day province of Khuzistan). The Zanj even managed to temporarily capture Basra in 871 before being driven back.
Even a movement as non-compromising as the Zanj could not avoid occasional contact with class enemies: merchants who sold them provisions when stocks were low; soldiers who defected to their side only to prove treacherous; and most damaging of all, pseudo-rebels who turned coat at the earliest opportunity.
The prime example of this latter category is Ya’ghub, a Persian who as a (Muslim) nationalist fought the invading (Muslim) Arab army, ‘liberating’ vast junks of Iran. However, the egalitarian principles of the Zanj proved anathema to him and when the crunch came he sided with the Khalifeh against the slaves, delivering a body blow from which the Zanj never recovered. The historical lessons of the Paris Commune (that the bosses are always prepared to suspend faction fights and unite against the proletariat), came as no surprise to the Middle Eastern proletariat. Ya’ghub taught us that particular lesson long ago!
“Be subtle! Be subtle! And use your spies for every kind of business.” - Sun Tzu, The Art of War
All this forced the Zanj to develop their intelligence-gathering network far and wide. Local and converted spies were employed to discover the enemy plans. Ali Razi would order the snatching of slaves from Muslim dominated areas who were then questioned about their masters’ intentions, and released unharmed having in most cases become converted rebels. And with these messengers the Zanj preached their egalitarian doctrine to all those who would listen.
In the early phase of the revolt, the different strands in their movement complemented each other to produce an all-pervasive assault against private property. The Africans and the tribal Arabs contributed to the communist trend by attempting to build non-hierarchical communes similar to the tribes they remembered from before slavery, and the Persians under the influence of Mazdaki ideology emphasized the possession of all things in common.
The Zanj rebellion is one of the few slave revolts where women took an active part in the struggle. It is worth noting that women and children were particularly in demand in Islamic lands, and hence predominated in the slave trade.
“Do not repeat the tactics which have gained you one victory,
but let your methods be regulated by the infinite variety of circumstances”. - Sun Tzu, The Art of War
The Islamic Empire which was born a ‘feudal’ entity, had after three centuries of growth acquired millions of slaves working in mines, factories, marshlands, agriculture and household duties. This had created a parallel, though subordinate, mode of slave production alongside ‘feudalism’. A sign that there was a surplus of slaves can be seen in their use as court entertainers. Eunuchs, virgins and even transvestites were employed for the pleasure of the Muslim elite. In slave markets, known as spectacles, the price of slaves could suddenly fall after a military victory. Anticipating 21st century consumerism, one smart trader decided to give away a free extra slave for every 40 Turkish slaves bought, in order to boost flagging sales!
The first slave traders’ manual, which appeared in the 10th century, concentrated on the physiological and physiognomic features of the slaves and could be viewed as a forerunner of the 'science' of phrenology. Later studies analyzed ethnological aspects also. There were even scientific studies of the subject suggesting an elaborate technical division of labour for slaves in order to increase their productivity.
All this knowledge regarding its victim came in handy when the ruling class finally got its act together and began to wear down the Zanj militarily while sowing the seeds of distrust amongst them. In al-Muwaffaq the Empire had found a brilliant military strategist who respected his foe sufficiently to study him. Al-Muwaffaq diverted the Bedouins from the Zanj by opening safe and convenient markets for them elsewhere (Popovic, 1999: 108). He trained his army in siege tactics and bribed the more receptive members of the rebellion. Meanwhile the Empire settled its accounts with troublesome emirate insurgencies (chiefly Tulunid and Saffarid). This was a strategic disaster for the Zanj, for now the Empire could concentrate its might solely against them. There were a number of key defections form the Zanj which strengthened the Empire. Cities controlled by the Zanj began to fall to the superior forces of the Khalifeh. Al-Mukhtâra, their capital and flagship, was besieged for two year by 50,000 Abbasi troops. Severed heads of rebels were catapulted into the city to break down resistance.
Undermined by betrayals and the tight economic blockade engineered by the Abbasi army, the Zanj became increasingly desperate. Finally, in a surprise and daring counter-attack, Razi and some of his closest associates fought their way out of the stranglehold to fight one last battle. But the game was up and they knew it. When the end came, Razi’s severed head was paraded throughout the region to convince the remaining free slaves that resistance was futile. Yet, thousands refused to believe and fought on in small enclaves in the hope of a miracle that never materialized.
"Hence the saying: If you know the enemy and know yourself, you need not fear the result of a hundred battles. If you know the enemy but not yourself, for every victory gained you will suffer a defeat. If you know neither the enemy nor yourself, you will succumb in every battle.” - Sun Tzu, The Art of War
A bourgeois once explained the failure of the slaves’ revolts in the Roman Empire in these terms: “the uprisings were unsuccessful because even in the most revolutionary crisis of history the slaves were always the tools of the ruling classes” (Lenin quoted in Rubinsohn, 1987). Thankfully no one bothered to tell Lenin about the Zanj, otherwise he would feel compelled to share his insights on this revolt as well. Ironically Stalin, who had based his reductionist thesis of the division of human history into 5 successive periods on Lenin, came to exactly the opposite conclusion: “the great slave-uprisings of the declining Roman Republic annihilated the slave-owner class and the slave-owner society” (Stalin, 1951: 239). Both Stalin and Lenin delayed any serious analysis of class struggle in the ancient world through their ill-informed and reactionary rhetoric. Middle Eastern scholars are to this day grappling with the adverse repercussions of their rants.
The Zanj were neither the tools of the ruling class, nor were they the cause of its demise. What we can say with a reasonable amount of certainty is that they shook the foundations of the Abbasi Empire but there were certain inherent weaknesses in the Zanj movement from the outset, which went unnoticed while they were winning battles and attracting new members. As soon as they stalled on the social and military fronts, the flaws crystallized as insoluble obstacles. The first phase (869-879) was the period of success and expansion, and the second phase (879-883) was when the Empire struck back!
Following Hannibal’s famous victory at Cannae, Marharbal, his cavalry commander urged him to march on Rome. When Hannibal refused Marharbal retorted: “The gods have taught you how to win victories, Hannibal, but not how to use them”. The same criticism can be leveled at the Zanj. Having fought the forces of Islam to a standstill, they failed to take advantage. They lacked an end-game. Gradually with the new wealth accumulating in their coffers they began to imitate their old masters. A rigid hierarchical structure and an elitist attitude towards the rank and file created disillusionment. Some of the top generals in the Zanj army became indistinguishable from the hated landlords. The minting of their own currency accentuated the divisions between rich and poor amongst them and led to further loss of solidarity. Ali Razi who clearly understood the alienation all this created, seemed powerless to do anything about it. The same problem would resurface again in 17th century maroon communities of the Caribbean. According to Bradley: “The long survival of Palmores, for example, meant that the monarchy of King Ganga Zumba assumed truly dynastic form ... Perhaps the most bizarre development in this respect was the appearance of Indian leaders of resistance in Brazil ... who, under the impact of Portuguese Catholicism, styled themselves popes” (Bradley, 1998: 10-11).
Finally, we can agree with Talhami (1977) who argues that the Zanj Rebellion was not just a slaves’ uprising since it also involved workers, peasants, Bedouins, artisans, and even semi-liberated slaves. The origins of the term ‘Zanj’ are ultimately not as important as the legacy they left behind. For years they fought for freedom but once they lost their way, the end was inevitable. The heterogeneity of the slaves, which was previously a source of strength, now became a cause of friction. Many officers and troops defected to the Abbasi side. Household slaves and eunuchs began arguing whilst Razi and his generals fell out over tactics.
Some would argue that even in defeat the Zanj were victorious, in the sense that they forced the Islamic ruling class to dispense with slavery as an auxiliary mode of production to ‘feudalism’. Afterwards, the slaves’ workload was lessened and they were gradually transformed into domestic or military slaves, or peasants and serfs, and some were even ‘freed’ into wage-slavery. There were also improvements for Bedouins and some peasants as a consequence of the revolt. Accordingly, the Zanj inaugurated a social revolution but not the social revolution. This much is true but in the end we would do well to remember that the Zanj were also defeated because they ignored the simple wisdom of the ancient axiom:
“In war, then, let your great object be victory, not lengthy campaigns.” - Sun Tzu, The Art of War
زنگیانِ زندیق زِه زدند، زیرا ...
تلاشی برای بررسی تاریخ اجتماعیِ قیام زنگیان
"بمحض اینکه اعلان جنگ می شود، سرباز ماهر باید بجای اطلافِ وقتِ گرانمایه به امید رسیدن نیروهای ذخیره، قاطعانه از مرز دشمن عبور کند. اگر چه این خطّ مشی عجولانه بنظر می رسد امّا [روندِ تاریخ نشان می دهد که] برای لشگرکشان بزرگ، معمولاً، زمان از برتری نفراتی یا ظریفترین محاسبات فنی با ارزشتر بوده است."
سون تزو، هنر جنگ
تعداد شورشهای پرولتاریایی که با پرتاب بشقاب و قابلمه به دشمن طبقاتی شروع می شود، واقعاً حیرت انگیز است. قیام زنگیان (869 تا 883 میلادی) نیز در چنین شرایط محقرانه ای آغاز گشت. فلک زدگانِ دنیا، مجهز به دو عدد اسب و سه شمشیر و تعدادی چوبدستی به امپراطوریِ «مقّدس» برده داریِ اسلام اعلان جنگ دادند.
وجه تمیز زنگیان از دگر شورشهای بردگان را نمی توان در تعداد نفرات و یا درطول مبارزۀ آنها یافت، بلکه این هوشمندی آنان در فریب طبقۀ ممتاز است که جلب توجّه می کند. انگاری ذاتاً می دانستند که چه باید کرد.
البته تعداد آنان را هم نباید دستکم بگیریم، چونکه در این مورد مقایسه کمیتی گمراه کننده نیست. بطور مثال، شورش اسپارتاکوس سه سال طول کشید (73 تا 71 قبل از میلاد)، و در آن حدود 120 هزار برده شرکت کردند. در صورتیکه قوای تقریباً نیم میلیونی زنگیان موفّق شد دولت مستقلی را بمدت 14 سال نگهداری کند (868-883 میلادی). براساس تمام روایاتی که در دست داریم بنظر می رسد که این شورشی بود با شکوه و فوق العاده. و شاید این برکتی است که تاریخ این طغیان هنوز توسط هالیوود اکران نشده است. هالیوود دارای گرایشات ساختاری عمیقی است که باعث می شود مبارزات ضدّ طبقاتی را یا تحریف کند یا چیزواره. پس این وظیفۀ ما پرولتاریای قرن بیست و یکمی است که زمان و هستی ارواح همفکرمان از بیش از هزار سال پیش را دوباره تجسّم کنیم.
"و بنابراین سردار خردمند آن است که آذوقه اش را از دشمنش تأمین کند. یک گاریِ آذوقه از دشمن برابر است با بیست گاریِ خودی."
سون تزو، هنر جنگ
قبل از قیام بزرگ زنگیان دو شورش دیگر رخ دادند که باید به آنان نیز اشاره کرد. اوّلی در سال 689 میلادی بوقوع پیوست و ویژگی آن باندهای غارتگر بود، در حالیکه شورشِ دوّمی در سال 694 میلادی رخ داد و بهتر برنامه ریزی شده بود. بقول عبدل شریف (2018) حدود سال 800 میلادی تعداد بردگان وارداتی بطور قابل توجهی افزایش یافت و در موازات آن برخورد تجاری و تادیبی حاکمان نیز بالا گرفت. شرایط کاری بردگان بمراتب سخت تر شد و احساس بی عدالتی شدیدتر گشت. طبیعتاً وقتی قیام بزرگ سالهای 869-883 میلادی شکل گرفت خیلی گسترده تر و ریشه دار تر از شورشهای قبلی بود.
زنگیان خیلی زود در شبیخون زدن به مواضع دشمن ماهر شدند. مهمّات، تسلیحات، اسب، آذوقه و بردگان را «آزاد» می کردند، و بمنظور ایجاد تأخیر در حملات انتقامجویانۀ مسلمانان بقیۀ لوازم را به آتش می کشیدند. در طی قیام 14 ساله شان زنگیان موفق به کسب پیشرفته ترین تکنولوژی زمانه شدند: منجنیق سنگ انداز، شعله افکن، ارابه های سریع، و کمانهای چندتیری. معمارانِ متخصّصِ زنگی با تأسیس قلعه های غیرقابل نفوذ که در داخل کانالهای آب محفوظ بودند، حملات دشمن را دفع می کردند؛ و یا بالعکس راه های ارتباطی و پل های مقاوم می ساختند تا بطور سَر زده به شهرهای خدایان رخنه کنند و «عرض ادب بجا آورند».
شاید تحت تأثیر شکست قیام اسپارتاکوس، زنگیان آموختند که از دریانوردی غافل نباشند. آنان «صاحب کشتی های ویژۀ حمل آذوقه و کشتی های سربازبَر و جنگی و کشتی های تُندرو برای یورش ناگهانی شدند» (غلامرضا انصاف پور، روند نهضت های ملّی و اسلامی در ایران، ص 4). درعرض فقط یک جنگ زنگیان 24 کشتی از دشمن به غنیمت گرفتند، علیرغم آنکه ناخدایان نیروی دریایی خلیفه بمنظور تقویت خطوط تدافعی خود، کشتی ها را زنجیره وار بهم وصل کرده بودند. رفیع تعداد کشتی های زنگیان را 1900 عدد تخمین زده (عبدالرفیع حقیقت، جنبش زیدیه در ایران، ص 83)، رقمی که تا حدودی مبالغه آمیز بنظر می رسد.
بهرحال، همانطور که پاپوویچ بدرستی مشاهده کرده است زمین های باتلاقی ناحیۀ جنوبیِ عراقِ معاصر برای پنهان نمودن قایق های کوچک ایده آلند. اینچنین «ناوگانی» قادر است هم درطی پویش ها به دشمن ضربه بزند و سریع بگریزد و هم می تواند کانال محفوظی برای رساندن اخبار و آذوقه باشد. در سالهای اوّل شورش، امپراطوری عباسی آنقدر کُند و دیر جنبش بود که قادر نبود با زنگیان در زمینۀ دریانوردی رقابت کند.
"ما شایستۀ رهبری ارتش نیستیم مگر آنکه با خاک سرزمین آشنا باشیم، منجمله کوه ها و جنگلهایش، پرتگاهها و چاله هایش، و مردابها و باطلاق هایش."
سون تزو، هنر جنگ
در امپراطوری عباسی (750-1258 میلادی) تنش های داخلی شدیدی در بین سه دسته محسوس بود: روحانیان عربی، مدیران ایرانی و افسران ترکی. و در عین حال، مشغول جدل با بعضی از دودمانهای کشورهای همجوارشان هم بودند. این معضلات داخلی و خارجی عباسیون را تضعیف کرده بود امّا این طبقۀ نخبۀ جاه طلبی بود با یک برنامۀ استراتژیکی برای تسخیر سرزمین دشمنان و گسترش و تثبیت امپراطوری. تعریف عباسیون از یک تمدّن «پیشرو» جامعه ای بود که در آن همواره مازاد منفعت رو به افزایش باشد. آنان معتقد بودند که ناحیۀ بین النهرین را که بدلیل کوچ دهقانان به شهرها و آسیب سیلابهای پیاپی به مرداب تبدیل شده بود، می شود با کار فشرده و متمرکز بردگان دوباره آباد کرد. از همین قرار ثروتمندان «وامهای وسیعی بشکل زمینهای آبگیر (جزر و مدّی) دریافت کرده بودند بشرط آنکه آنها را به زمین پربار تبدیل کنند» (Davis, 1984, p. 5). و برای انجام اینکار به بردگان نیرومندی محتاج بود تا زمینهای شور قابل زرع و پرمنفعت شوند. بعلاوه «از همان روزهای اولین امپراطوری، لشکرهایی از بردگان تشکیل دادند تا وابستگی شان را به سربازان طایفه ای تقلیل دهند» (Sheriff, 2018, p. 252).
به این منظور زنگیان (بردگان سیاهپوست آفریقای شرقی) را وارد کردند و به این ناحیه فرستادند. از طرفی واژۀ «زنگ یا زنج» به زمان و مکان مشخصی مرتبط است، و از طرفی دیگر یک برچسب کلیشه ای انعطاف پذیری شده بود که هر برده را بماثبۀ یک «وحشی» تعریف کند. بعدها این ساختار ایدئولوژیکی برای توجیح نظام برده داری مورد استفاده قرار می گیرد (Willis, 1985: 27). در اواخر شورش، واژۀ زنگ آنقدر تغییر شکل داده بود که شامل بردگانِ «سفید پوست» اروپایی و آسیایی نیز می شد. سپس برای قرنها از استفاده خارج شد تا در قرن نوردهم میلادی بدلیل فتوحات استعماری دوباره به گفتمان سیاسی بازگشت.
افزایش تعداد بردگان خارجی در امپراطوری عباسیون ناشی از یک سری تناقضات در سیر تکاملی اسلام است. برنارد لوئیس نسبتاً در اینمورد واضح سخن می راند. لوئیس اشاره می کند که «در قرآن تبعیض نژادی بر حسب رنگ پوست بچشم نمی خورد» (Lewis, 1992: 21). در واقع بینشی بر محور نژاد یا رنگ پوست ندارد ازآنجائیکه قبلاً تصمیم گرفته شده بود که محرومیت اجتماعی طبق معیار مؤمن و کافر تضمین شود. البته این بدان معنی نیست که نخستین مسلمانان کور رنگی داشتند. فقدان تبعیض بر مبنای رنگ پوست در قرآن بیشتر بازتاب باورهای اعراب قبل از اسلام بود، که دارای آگاهی ایلی یا قبیله ای بودند، نَه آگاهی نژادی. (گو اینکه اعراب بدوی بخاطر حملات ایرانیان به آنها لقب توهین آمیز «مردمان سُرخ» را داده بودند). آنجه شاید به این بررسی ارتباط بیشتری داشته باشد یک ضرب المثل عربی در مورد زنگیان است که متاسفانه انسان را بیاد افکار نژادپرستانۀ معاصر می اندازد: «زنگیِ گرسنه می دزده؛ زنگیِ سیرشده تجاوز جنسی می کنه» (Popovic, 1999: 20).
کلارنس-اسمیت می نویسد: «بدون شک خدمتِ اجباری در اسلام ویژگی های متمایزی دارد، امّا بطور مشخص یک رژیم برده داری است. جایگاه برده گان، مانند قوانینی که درامپراطوری رُوم جاری بود، بسطح احشام تقلیل یافته بود. مسلمانان آزاد بودند که بردگان را بخرند، بفروشند، واگذار کنند، یا به ارث ببرند. البته در اسلام انسانیت بردگان تا اندازه ای بیشتر از قوانین رُوم ملاحظه می شد، و امتیازات صاحبان برده محدودتر بود. معهذا این تفاوت کمیّتی بود، نه کیفیّتی» (Clarence-Smith, 2006).
محقّق روسی، پتروشفسکی، مسئله را به این شکل خلاصه می کند: «این حقیقت دارد که قرآن صاحبان را به رفتار ملایم در قبال برده گان ترغیب می کند، امّا این یک توصیه بمنظور دستیابی به کمال اخلاقی بیش نبود، وهیچ قانونی از آن پشتیبانی نمی کرد. صاحب این حقّ را داشت که از برده هر نوع کاری بکشد، یا کرایه اش بدهد، و یا برده را در عوض وامی به گرو بگذارد. بعلاوه می توانست بردگانش را، چه مرد و یا زن، تنبیه جسمی بکند. حتی این حقّ را داشت تا برده را بکشد» (Petrushevsky, 1985: 155). از همان آغاز کار، نگرش اسلام به موضوع برده داری شدیداً دوجانبه و متظاهر بود.
از یک طرف خود پیغمبر هم صاحبِ برده بود و هم به بسطِ نظام برده داری کمک نمود. و از طرفی دیگر جریانهای بشردوستانه در اسلام امر برده سازی را قدغن کردند (به استثنای اسیران جنگی وغلامان باج داده شده). این باعث بوجود آمدن رابطه ای دیالکتیکی شد. در این رابطه، تولید اقتصادی وابسته به واردات هر چه بیشتر برده گان بود. این فرایند باعث تبدیل انسان به کالا می شد و تبعیضات نژادپرستانه برای توجیح اسارت را افزایش می داد. و این افزایشِ افکارِ نژادپرستانه دستاویزی می شد برای شروع جنگهای مذهبی بیشتر و به اسارت کشیدن بردگانی جدید.
انسانگرایی اسلامی قرنها پیش از همتای اروپاییش ظهور کرد و خود را با نظام برده داری در تنش یافت. قیام زنگیان اسعلایی بود موقتی و ناقص از این تناقض دو قطبی (یعنی استعلا از تمّدن و بربریت). بعدها، انسانگرایی (Humanism) به بشردوستی خیرخواهانه (Humanitarianism) منحط شد.
پاول ماتیک (Paul Mattick) نکتۀ کلّی مناسبی را در زمینۀ اروپا متذکر می شود، در جایی که انسانگرایی درآغاز کار دستاوردهای زیادی داشت و سقوطش در نهایت کار از سقوط همتای شرقی اش چشمگیرتر بود: «بعد از آنکه موقعیت بورژوازی تثبیت یافت، آیین انسانگرایی به بشر دوستی خیرخواهانه منحط شد تا رنج اجتماعی فرایند انباشت سرمایه را تسکین دهد» (Mattick, 1978: 158).
در مقایسه با بورژوای اروپا، سیر تحولی حکومت بورژوای اسلامی ناهموارتر، بی ثبات تر و غیرمدام تر بوده است. بسیاری از پیروزیهایی که خیلی وقت پیش بورژوای «غربی» برعلیه فئودالیته کسب کرده است، هنوز جزو دستاوردهای همتای «شرقی اش» نشده. طبیعتاً آیین انسانگرایی در بین روشنفکران اسلامی دوام بیشتری داشته وهنوز نیاز بدان از بین نرفته است. برای همین است که در جوامع «اسلامی» جریانات صوفیگری هنوز از جایگاه بانفوذی سخن می رانند.
برعکس امپراطوری رُوم که بردگانش را از نواحی محلی و مجاور تهیه می کرد، در حکومت اسلامی بعلّت درازی راههای حمل و نقل، تجارت برده شکل پیچیده تری بخود گرفت. لوئیس گوشزد می کند که اسلام از طریق کشورگشایی، تجارت، آیین صیغه و زیارت مکه توانست نخستین تمدّن واقعاً جهانشمول را پایه گذاری نماید.
البته لازم به توضیح است که ما دراینجا از تمدّن تعریف منفی ای مَدِّ نظر داریم، یعنی تمدّن بمثابه بیگانگی و استثمارگرایی منظم. بعلاوه مطمئن هستیم که تلاش اسلام به عالمگیری توسط «امّت اسلامی» به شکست حتمی منجر خواهد شد، زیرا امّت یک جامعۀ کاذب و تخیلی است، که سعی می کند نابرابری های طبقاتی و جنسی را پنهان سازد.
قابل توجه است که برای بقاء این جامعۀ تخیلی همیشه هم به دشمن خارجی نیاز داشته است و هم به سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» (Divide and rule). ولی علیرغم رویۀ تقسیم کارگران بر حسب هویت ملیتی، سیاستی که توسط خلیفه های پی در پی دنبال می شد، همبستگی بین المللی مابین بردگان به اوج خود رسید.
"بگفتۀ پیشینیان، جنگجوی زیرک آن است که نتنها بر دشمن فائق آید، بلکه با سهولت پیروز شود."
سون تزو، هنر جنگ
در این دوره زنگیانی را که دستگیر می کردند و به «خاورمیانه» می فرستادند معمولاً به سخت ترین مشاغل گماشته می شدند، مشاغلی از جمله کشاورزی پر مشقّت، کشت محصولات زراعی و معدن کاری. این تا حدّی عجیب بود چونکه قبلاً از برده گان برای مستخدمی در خانه یا سربازی استفاده می شد. با اینکه این بردگان آفریقایی باطلاق ها و معدن هایِ نمکِ بین النهرین خصوصاً در حوالی بصره بودند که جرقۀ شورش را زدند، لیکن بزودی غلامان نواحی دیگر، زارعان فقیر و بی زمین (Serfs)، دهقانان، پیشه وران، اعراب طایفه ای، بردگان آزاد شده و دردسرطلبان متداول که انگاری همیشه در راهروهای تاریک و ترسناک تاریخ بمنظور انتقام جویی کمین کرده اند، به صفوف آنان پیوستند. این قابل ملاحظه است که در فازهای بعدیِ مبارزه صفوف آنها با پیوستن سربازان فراری سیاهپوستی که از نظام عباسیون حقوق دریافت می کردند، افزایش یافت.
یکی از این دردسرطلبان شورشی ایرانی بود بنام علی رازی (زنگی یار صاحب الزنج) که رهبری قیام را بتدریج بدست گرفت (این هم قابل ملاحظه است که بعضی تاریخ نویسان او را عرب می دانند).
رازی به طرفدارانش وعدۀ بهشت خاکی و مجازات شدید برده داران در دادگاههای انقلابی را داد. ریشه های افکار رازی متنوع و منعطف بود. بطور مثال از ترکیب جنبه هایی از تشیّع (قبل از آنکه بطور غیرقابل بحث نهادینه شود) وعقاید مرتّد خوارجیون توانست نسخۀ مساوات گرایانه ای از اسلام بوجود آورد، تا نظر بردگان را جلب کند. با اتکاء به دانشِ علمِ غیب (The Occult) و تجربه اش در استفاده از اُسطُرلاب (او را «الناجم» یعنی ستاره شناس نیز می نامیدند)، به داشتن نیروهای ماورالطبیعی شهرت پیدا کرد. بگفتۀ پاپوویچ «رازی ادعاء داشت می داند تک تکِ طرفدارانش همواره چه کار می کنند و به چه می اندیشند. بعلاوه ادعاء می کرد که پیغام های نامرئی بر روی دیواری بر وی ظهور شده است» (Popovic, 1999: 39). وجود این نوع خرافات آنقدرها هم عجیب نیست. در زمان های قدیم بعضی ها نیروهای مشابه ای برای اسپارتاکوس قائل بودند: «بگفتۀ تاریخ نویس زودباور یونانی، پلوتارک، وقتی اسپارتاکوس خواب بود افعی های محافظ او دورش چنباتمه می زدند. و زمانیکه اسپارتاکوس بردۀ ساده ای بیش نبود، همسرش دستاوردهای آینده اش را پیشبینی کرده بود» (Ridley, 1963: 37). بهرحال، رازی اموال ثروتمندان را تصرّف کرد و با بحث منطقی برده گان را متقاعد ساخت که به جنبش ملحق شوند. در سخنانش مکرراً از زنگیان تقاضا می کرد که اگر از او کوچکترین خیانتی دیدند بلافاصله اعدامش کنند.
البته مبارزات گذشته بخاطر اتکاء به رهبران پر جذبه و فرهمند دارای ضعف هایی بود. بطور مثال، در طی اوّلین جنگ بردگان سیسیل (132-135 ق.م.) یاغی سوری بنام ایونوس (Eunus) که به اعتقاد برخی نیروهای جادوای داشت، به پادشاهی رسید.
زنگیان با حملاتی هماهنگ یافته از پایتخت مستحکمشان، شهر«مختاریه»، بر دو خلیفه و تعدادی سردار از بخت برگشته، فائق آمدند ومساجد و شهرهای دشمن را آتش کشیدند. روز بروز قدرت و شُهرتشان افزایش می یافت. دیویس (Davis) با اکراه اعتراف می کند که زنگیان نخستین کمونهای کرانه ای ثبت شده در تاریخ را تأسیس کردند (یعنی کمونهای موقّت بردگان فراری که از لحاظ سیاسی-اقتصادی خودکفا بودند maroon communities). بنظر ما زنگیان از اینهم بلندپروازتر بودند و حاشیه رانی آنان توسط محققان غربی مانند دیویس کمی مشکوک بنظر می رسد!
ما حتی معتقدیم شاید بشود شهر مختاریه را با آرمانشهر آفتابی، یعنی هلیوپولیس (Heliopolis) معروف، مقایسه کرد. آریستونایکوس (Aristonicus)، یک عضو ناراضی خاندان سلطنتی بود که سر به شورش گذاشت و اعلامیه ای صادر کرد که بموجب آن هر برده ای که به شهرش وارد می شد آزاده بحساب می آمد. مختاریه تجسم شهر هلیوپولیس بود. از کشورهای همجوار بردگانی ترکی، اسلاو، ایرانی وعرب به صفوفش پیوستند تا جائیکه در پایان دورۀ چهارده سالۀ جنبش انقلابی یشان، تعداد بردگان غیر آفریقایی از شورشیان اصلی بیشتر بود.
"ارتش تان را پیوسته در حال حرکت نگه دارید و نقشه های غیر قابل کشفی طرح ریزی کنید."
سون تزو، هنر جنگ
آن قسمت روح ما غارنشینان مالیخولیایی که تحت تأثیر ماکیاولی (Machiavelli) و چزاره بورژا (Cesare Borgia) قرار دارد، با لذّتی شیطانی ملاحظه می کند که زنگیان هیچگاه جنبۀ ماجراجویانه ای قیام خود را از یاد نبردند. در عمل، بطور وحشتناکی خونسرد بودند!
پس از طرح نقشه ای سرّی، علی رازی همقطاران خود را محرمانه از جزئیات آن با خبر کرد. بموجب آن قرار شد هر برده ای در روز و ساعتی معیّن ارباب خود را بکشد و منزل، زمین و اموالش را تصرّف کند. طرح آنان چنین موفق از آب درآمد که در اندک مدتی اکثر عراق و بحرین کنونی و بخشهایی از ایران (از جمله خوزستان) بدست زنگیان افتاد.
تکبّر طبقۀ حاکمه را می توان برضدّ آنان بکار گرفت. خود بزرگ بینی طبقۀ ممتاز یونان و رُوم باستان بحدی بود که بردگان را طعنه آمیز «ماسک ناطق» و «ابزار متحرّک» خطاب می کردند. فتوحات سریع و چشمگیر سلسلۀ عباسی تکبّر مشابهی را در نخبگان مسلمان بوجود آورده بود. افکار نژادپرستانۀ آنان، همانطور که در زیر ملاحظه خواهیم کرد، زمانی خودبراندازانه شد که ممتازان مرتباً بردگان را دسته کم گرفتند. مضافاً، باید بیاد داشته باشیم که در اوائل شورش، حکومت عباسیون مشغول مُعضلات داخلی و خارجی بود که واکنش نظامی آنان را تا حدّی تخریب کرد بود.
نژادپرستی حاکمان مسلمان ریشۀ دار بود و با افزایش وابستگی حکومت به بردگان، هر روز تشدید پیدا می کرد. بطور مثال، تاریخ نویس معروف اسلام، المسعودی، بحکم جالینوس حکیم (Galen)خصوصیات دهگانۀ سودانی را اینگونه رقم زد: «موی فِردار، ابروی باریک، بینی پهن، لب پُر، دندانهای تیز، بوی بد، مردمک چشم سیاهرنگ، دست و پای تَرَک خورده، آلت تناسلی دراز، و شادی افراط آمیز». و کمی دورتر باز با تصدیق افکار جالینوس حکیم می نویسد: «بدون شَک شخص سیاهپوست (اَسوَد عربی) بعلت نقص (فساد عربی) مغزی در شادی افراط می کند، بنابراین عقلش باید ضعیف باشد» (Muhammad, 1986, p. 86). در جای دیگر المسعودی علّت سیاهپوستی را به کفر خدا نسبت می دهد.
این نکته لازم به توضیح است که اگر چه عُلَمای خاخام به پدیدۀ «انتخاب اخلاقی» اعتقاد راسخ داشتند و این امر از تمالیات نژادطلبانه شان (racialism) کاملاً مشهود بود، ولیکن این مذهب اسلام بود که جداطلبی نژادی را به حدّ نژادپرستی (یعنی باور به برتری فرهنگی یا بیولوژیکی نژاد خویشتن بر دیگر نژادها – racism) افزایش داد. علّت گرایش یهودیت به جداطلبی نژادی و اسلام به نژادپرستی بسیار واضح است؛ یهودیت امپراطوری نداشت، ولی اسلام صاحب امپراطوری بود. برای بسط و گسترش یک سیستم امپراطوری، نژادپرستی ابزار مناسبتری است.
تاریخ نگار مشهور دیگری بنام اِبن قتیبۀ دینوری (۸۲۸ – ۸۸۵ میلادی) معتقد بود که سیاهان «زشت و بد فُرم هستند زیرا در سرزمین گرمی زندگی می کنند. گرمای شدید آنها را در رَحِم می پزد و موهایشان را فِر می زند». حتی نابغه ای مانند ابن خلدون به افکار متعصبانه بر ضدّ سیاهان آلوده بود: «بنابراین ملتهای سیاهپوست معمولاً به بردگی تن می دهند زیرا [سیاهان عواطف] انسانی کمتری دارند و صفتهایشان خیلی شبیه حیوانات زبان بسته است ...».
بمنظور مقابله با این چنین افکار متعصب و واپسگرانه ای بعضی از نویسندگان سیاهپوست مشغول سیلی زدن به مرتجعین شدند (البته نویسندگان فقط از پسِ سیلی زدن بر می آیند چونکه قشر روشنفکر معمولاً قادر به مشت زنی نبوده و نیست). شاید یکی از نخستین اظهارات عبارت معروف «سیاه زیباست» توسط طنزپردازِ ساکن بصره بنام الجاحظ (776-869 میلادی) به رشتۀ تحریر درآمد.
در رسالۀ معروفش «لافِ سیاهپوستان بر ضدِّ سفیدپوستان» الجاحظ از زنگیان در مقابل انتقادات بدگویان دفاع می کند: «همه موافقند که در جهان هیچ مردمی به اندازۀ زنگیان سخاوتمند نیست. اینان استعداد غریزی به رقصیدن با ریتم تنبور دارند، بدون آنکه لازم باشد هنر رقص را بیاموزند. در طول دنیا هیچ خواننده ای مثل آنان شیوا و سخنگو پیدا نخواهی کرد. هیچ مردمی قادر نیست با آنها رقابت بدنی کند. آنان شجاع، فعال، و بخشنده هستند – اینها فضایل بارز اصالت است. در عین حال خوش خلق هستند و همواره لبخند می زنند و می خندند و این عدم کینه دوزی نشانۀ نجابت است». و اینهم لازم به توضیح است که بنظر برنارد لوئیس الجاحظ، با وجود آنکه خودش به احتمال زیاد ریشۀ آفریقایی داشت، در دفاع از آفریقاییان «کاملاً جدّی» نبود (Lewis, 1971: 17).
ولیکن تلاش این روشنفکران همیشه محدود و کم اثر بود و بهمین دلیل بسادگی خنثی می شد. مثلاً طنزپرداز و دلقک معروف درباری ابو دلامه را، که یک شاعرِ عربِ سیاهپوست بود، مجبورنمودند برای سرگرمیِ اربابانِ عباسی اش خودش و نژادش را به تمسخر بگیرد.
"سخنان متواضعانه و آمادی سازی نشانۀ آن است که دشمن قصد حمله دارد. زبانِ خشن و جلو آمدن با ژست تهاجمی نشانۀ آن است که قصد عقب نشینی دارد."
سون تزو، هنر جنگ
بعضی تاریخ نویسان تخمین می زنند که زنگیان در طول مبارزۀ 14 ساله شان 156 دفعه به مصاف ارتش امپراطوری رفتند. در عرض 6 سال اوّل کشمکش ها را بکمک ترکیبی از شجاعت و تاکتیکهای چریکی بردند.
بطور مثال در جنگ هفتم، با حملۀ همزمانه به دو دهکده، نیروهای خلیفه را غافلگیر کردند. زمانیکه موقعیت ایجاب می کرد با بیرحمی و شقاوت با دشمن رفتار می کردند (هزاران نفر را بخاطر پشتیبانی از خلیفه اعدام نمودند)، و در شرایط دیگری با بزرگواری و نظربلندی (مثلاً برای کسب موفقیت در جنگ تبلیغاتی بر ضدّ امپراطوری، هزاران اسیر را آزاد کردند).
در سال 870 میلادی با تسخیر الأبلة (Al-Ubulla) ، بندری در خلیج فارس، به جنوب عراق تسلّط پیدا کردند. این پیروزی ارتباط اپراطوری با بصره را قطع کرد. سپس اهواز را فتح کردند. حتی در سای 871 میلادی توانستند بطور موقّت بصره را به کنترل خود در آورند، قبل از اینکه مجبور به عقب نشینی شوند.
البته حتی جنبشی ناسازشگرا مانند زنگیان مجبور می شد گهگاهی با دشمن طبقاتی تماس داشته باشد. مثل تجاری که دراوقات قحطی بدانها آذوقه فروختند، یا سربازان مسلمانی که به زنکگیان پیوندند امّا بهدها خیابت کردند، و یا شبه-انقلابیونی که دراوّلین فرصت به آنها از پشت خنجر زدند. نمونۀ مهم در این زمینه یعقوب لیث است که بمثابۀ یک مسلمان ایرانی بر علیه نیروهای خلیفه مبارزه کرد و بخش وسیعی از ایران را «آزاد» نمود. ولیکن اصول مساوات طلبانۀ زنگیان چنان در گلوی یعقوب گیر کرد که وقتی قیام زنگیان به اوج خود رسید و به کمک وی احتیاج مبرم داشتند، یعقوب به آنها خنجر زد و با خلیفه تبانی کرد. درس عبرت کمون پاریس (که طبقات حاکمه همواره حاضرند منازعات فراکسیونی خویشتن را معلّق کنند و برعلیه پرولتاریا متحد شوند)، باعث تعجّب پرولتاریای خاور میانه نشد، زیرا یعقوب خیلی وقت بیش این درس را بهمان یاد داده بود!
"با ظرافت عمل کنید! با ظرافت! و از جاسوسانتان در هر امری استفاده جوئید."
سون تزو، هنر جنگ
این حوادث زنگیان را برآن داشت که شبکۀ اطلاعاتی خود را تا سر حدّ امکان بسط دهند. به این موجب از خبرچینهای محلّی و مبدّل (یعنی مسلمانانی که تغییرآئین داده بودند) برای پی بردن به مقاصد دشمن سود جستند. مُضافاً طبق دستورات علی رازی، زنگیان بردگان نواحی زیر نفوذ اسلام را می ربودند و بازجویی می کردند، و سپس بدون وارد آوردن کوچکترین آسیبی آزادشان می ساختند. جالب اینجاست که در اکثر این موارد، بردگان بطور داوطلبانه به اردوگاه زنگیان می پیوستند. و با حمایت همین اعضای جدید، زنگیان اعتقادات مساوات طلبانۀ خود را هر چه بیشتر تبلییغ کردند.
در اوایل جنبش، جنبه های مختلف بردگان بخوبی مکمّل همدیگر شدند تا جایی که قیامی جدّی و همه جانبه برعلیه مالکیت خصوصی ترتیب یافت. آفریقاییان و اعراب قبیله ای (به اصطلاح «بدوی») با پایه گذاری کمون های بی سلسله مراتب، که از دورۀ قبل از بردگی بیاد داشتند، جنبش کمونیزم را تقویت کردند و در عین حال ایرانیان تحت تأثیر عقاید مزدکی بر اصل مالکیت عمومی پافشاری نمودند.
قیام زنگیان یکی از تنها شورش بردگان است که در آن زنان نقش مهمّ و فعالانه ای ایفاء کردند. لازم به توضیح است که کثرت زنان و بچه ها در تجارات امپراطوری اسلام بعلت محبوبیت آنها بین برده داران بود.
"تاکتیک هایی را که برایتان یک پیروزی به ارمغان آورده اند، تکرار نکنید. بگذارید روشهای جنگی تان تحت تأثیر شرایطِ بی نهایتِ موجود شکل بگیرد."
سون تزو، هنر جنگ
امپراطوری اسلام که بمثابۀ مقوله ای فئودالی بدنیا آمده بود، پس از سه قرن توسعه طلبی صاحب میلیونها غلام شد که درمعادن، کارگاهها، مردابها، و در بخش کشاورزی و خدماتی مشغول بکار بودند. این پدیده یک شیوۀ تولید بردگی در موازات فئودالیزم بوجود آورده بود که البتّه در کلّ تولیدات رُل ثانوی ایفاء می کرد.
یکی از نشانه های کثرت (مازاد بر احتیاج) بردگان، حضورآنان در دربار بمثابۀ آلتِ تفریحی و خوشگذرانیِ حاکمان بود. نخبگان مسلمان از خواجگان، غلامانِ مَردِ ملبّس به لباسِ زنانه (Transvestites)، و برده گان باکره بمنظور کامجویی جنسی استفاده می کردند. در بازارهای ویژۀ تجارت غلامان، که بنام «نمایشگاه» معروف بودند، یک پیروزی انتظامی قوای اسلام باعث تنزل ناگهانی قیمت برده و نتیجتاً ورشکستی بسیاری از تُجّار می شد. با تَرفند و پیشدستی که جامعۀ مصرفی قرن بیست و یکم میلادی را بیاد می آورد، یک تاجر تصمیم گرفت برای ایجاد رونق در کار فروش، یک بردۀ کاملاً مجانی را با هر چهل برده به خریدار اهداء کند!
اوّلین کتابچۀ راهنما برای تجّارِ برده فروش در قرن دهم میلادی منتشر شد، که بیشتر به مطالعۀ سیماشناسی و فیزیولوژیِ بردگان می پرداخت. این کتابچۀ راهنما را باید در واقع پیشروی «علم» جمجمه خوانی (Phrenology) قلمداد کرد. مطالعات بعدی جنبۀ قوم شناسیِ (Ethnological) بردگان را هم مورد سنجش قرار داد. حتّی طرحی برای تقسیم کارفنّیِ بردگان ارائه شد تا باروری آنان افزایش یابد.
زمانیکه بالاخره طبقۀ حاکمه از شوک اولیۀ قیام بیرون آمد شروع کرد به مبارزۀ جدّیِ اتنظامی با زنگیان و کاشتنِ تخمِ سؤظن مابین بردگان. دراین حیطه بود که تمام اطلاعات و دانش های فوق الذکر اهمیّت خود را آشکار ساختند. امپراطوری عباسیون سرانجام سرداری پیدا کرد که به اندازۀ کافی به جنبش زنگیان احترام قائل بود تا لااقل دشمن را مطالعه کند. اسم این سردار الموفق بالله (843 تا 891 میلادی) بود. با ایجاد بازارهایی امن و قابل دسترس، الموفق توانست اعراب بدوی (Bedouins) را از زنگیان جدا کند (Popovic, 1999: 108). او به لشکرش فنون محاصرۀ دشمن را آموخت، و به اعضایِ شنوایِ زنگیان رشوه داد. درهمین حال امپراطوری حسابش را با امارات گردنکشی مانند طولونیان و صفاریان پاک کرد. شهرهای زیر نفوذ زنگیان بتدریج بدست دشمن افتاد.
«مختاریه»، پایتخت و پایگاه اصلی شان، حدود دو سال تحت تصرّف قوایی پنجاه هزاری قرار گرفت. عباسیون سرهای جدا شدۀ برده های دستگیری را بداخل مختاریه پرتاب می کردند تا مقاومت را بشکنند. خیانت های بعضی از همقطاران زنگیان را تضعیف کرد و تحریم اقتصادی آنان را بستوه آورد.
بناچاردر یک حملۀ غافلگیر کننده رازی و دسته ای از نزدیکترین یاورانش حلقل محاصره را می شکنند تا برای آخرین بار شانس خود را در برابر نیروهای خلیفه آزمایش کنند. ولیکن حماسۀ ماجراجویانۀ زنگیان به پایان خود نزدیک می شد و همۀ آنها به این مهمّ واقف بودند.
بعد از اعدام رازی، سَرِ جدا شده از بدنش را در سراسرِ نواحی شورشی گرداندند تا مابقی انقلابیون را بقبول شکست وادار سازند. با این وجود هزاران نفر حاضر بقبول شکست نشدند، و در دسته های کوچکِ خودکفایی به مبارزه ادامه دادند، به امید معجزه ای که هیچوقت بوقوع نپیوست.
"پس این گفته که: اگر خودتان و دشمنتان را می شناسید، لزومی ندارد از نتیجۀ صدّ جَنگ هراس داشته باشید. اگر دشمن را می شناسید ولی خودتان را نمی شناسید، درعوضِ هر پیروزی یک شکست نسیبتان می شود. و اگر نه خودتان را می شناسید و نه دشمن را، در هر جنگی مغلوبه خواهید شد."
سون تزو، هنر جنگ
متفکّرِ بورژوایی زمانی دلیلِ شکست قیام بردگان امپراطوری رُوم را اینگونه تشریح کرد: «شورشها بجایی نرسیدند زیرا حتی در انقلابی ترین بحران تاریخ، بردگان هنوزآلتِ دستِ طبقات حاکمه بودند» (Lenin, in Rubinsohn). از خوش شانسی ما لنین از حماسۀ قیام زنگیان با خبر نشد والا حتماً اصرار می کرد بصیرت خارق العاده اش را دراین مورد نیز با ما شریک شود. این باعث تعجّب است که جناب استالین که با ساده لوحی استثنائی، تاریخ بشریت را به پنج دورۀ دنباله دار تقسیم کرده بود، به نتیجه ای کاملاً متضاد معلّمش رسید: «قیامهای عظیم بردگان در دوره ای که جمهوری رُوم رو به انحطاط بود باعث نابودی طبقۀ برده دار و جامعۀ برده داری شد» (Stalin, 1951). استالین و لنین توسط یاوه گویی های احمقانه شان بررسی جدّی مبارزات طبقاتی در عهد باستانی را به تعویق انداختند. تاریخ نگاران خاورمیانه هنوز که هنوزه تاوان چرندوپرندهای این دو را می دهند.
زنگیان نه بازیچۀ طبقۀ حاکمه بودند و نه باعث انحطاط امپراطوری عباسیون شدند. آنچه را با اعتماد نسبی می توان اظهار کرد این است: جنبش زنگیان بنیاد امپراطوری اسلام را بلرزه آورد امّا از همان اوائل کار دارای ضعفهای ساختاری بود که تا موقعیکه اوضاع نظامی به نفعشان پیش می رفت از چشم پوشیده بودند. ولیکن بمحض درجا زدن در جبهۀ جنگی، مشکلات به سدهای غیر قابل نفوذ تبدیل شدند. فاز اوّل جنبش (سالهای 869 تا 879 میلادی) دورۀ پیروزی و گسترش بود، و فاز دوّم (سالهای 879 تا 883) دورۀ بازگشت امپراطوری.
پس از پیروزی معروف هانیبال (Hannibal) در کانای (Cannae) در سال 216 ق.م.، سردار سواره نظامش، ماهاربل (Maharbal)، به وی اصرار کرد که بلافاصله برای فتح رُوم لشکرکشی کند. وقتی هانیبال پیشنهادش را رد کرد، ماهاربل جواب داد: «خدایان بتو هنر پیروزی در پیکارجویی را آموختند، ولی طریقۀ سودجویی از این پیروزی را یاد ندادند».
نقد مشابهی را می توان به جنبش زنگیان زد. آنها بعد از عقب زدن نیروهای خلیفه نتوانستند از موقعیت مثبت خود استفاده جویند. زنگیان فاقدِ استراژی پایانِ بازی بودند. بتدریج با تجمع غنیمتهای جنگی، زنگیان شروع به تقلید از اربابان پیشین نمودند. وجود یک سلسله مراتب انعطاف ناپذیردر ساختار جنبش و طرز برخورد متکبّرانۀ بعضی سرداران با اعضایِ رتبه پایین باعث گسترش احساس دلسردی در جنبش شد. ضَرب سِکۀ حکومتی باعث ازدیاد تفاوت مالی بین زنگیان فقیر و ثروتمند شد و نتیجتاً همبستگی جنبش را تقلیل داد. در پایان داستان بعضی از سرداران زنگی را نمی شد از زمینداران پیشین تشخیص داد. دراین مرحلۀ ماجرا، علی رازی که روشن است این دلسردی بردگان و علل آنرا بخوبی درک کرده دیگر قادر نبود روند انحطاط جنبش را تغییر دهد.
در قرن هفدهم میلادی این مشکل یکبار دیگر در جوامع بردگان فراری جزایر کارائیب (Caribbean maroon communities) ظهور کرد: «بطور مثال بقای طولانی پالمورس (Palmores) باعث این شد که حکومت شاه گانگا زومبا [ بردۀ پیشین] بتدریج به یک سلسلۀ پادشاهی با شاخ و برگ تبدیل شود ... شاید عجیبترین نمونۀ این پدیدۀ انحطاطی ظهور رهبران مقاومت سرخ پوست در برزیل بود، که تحت تأثیر مذهب کاتولیزم پرتغالی، در رفتارشان از پاپ ها تقلید می کردند» (Bradley, 1998: 10-11).
در سرانجام بررسی ما هم مانند تلحمی (Talhami) معتقده ایم که جنبش زنگیان فقط یک شورش بردگان نمود از آنجاییکه کارگران، دهقانان، بادیه نشینان، پیشه وران، و حتی بردگان نیمه آزاد در آن شرکت داشتند. در نهایت، میراثی که زنگیان برای عصر ما باقی گذاشتند خیلی مهمتر از منشاء واژۀ «زنج» است. سالیان سال برای کسب آزادی جنگیدند، امّا به محض آنکه راهشان را گم کردند، شکسب اجتناب ناپذیر شد. تنوع بردگان که قبلاً باعث تقویت جنبش بود حالا مایۀ اصطکاک و جَر و بحث شد. تعداد زیادی از سربازان و افسران به صفوف دشمن پیوستند. مشاجرات بین مستخدمان و خواجگان آزاده به اوج رسید، و حتی رابطۀ صمیمی رازی و سردارانش نیز بعلت پیروی از تاکتیکهای متناقض بسردی گرایید.
بعضی نویسندگان معتقدند که زنگیان با وجود تحمّل شکست نظامی سرسختی از نیروهای اسلام در واقع به پیروزی عظیمی دست یافتند، بدین دلیل که قیامشان طبقۀ حاکمۀ مسلمان را مجبور ساخت که بساط شیوۀ تولید بردگی را برچیند. بعد از این شورش، از فشار کار بردگان کاسته شد و آنان بتدریج به مستخدمین خانگی، یا بردۀ انتظامی، یا دهقان تبدیل شدند – حتی بعضی ها به بردۀ مزدگیر «ارتقاء» پیدا کردند. اوضاع بادیه نشینان و سرف ها نیز تا حدّی بهتر شد.
بنابراین می توان مدعی شد که زنگیان نوعی انقلاب کردند (در این مضمون یعنی شیوۀ تولید را تا حدّی تغییر دادند)، امّا در اجرای انقلاب اصلی (یعنی کمونیستی) توفیق نیافتند. احتمالاً بزرگترین اشتباه آنها (اشتباهی که بسیاری از پرولتارهای قبلی و بعدی نیز مرتکب شدند)، این بود که به اندرز مهم باستانیان گوش فرا ندادند:
"هدف اصلی در جنگ بایست پیروزی باشد، نَه مبارزۀ طولانی."
سون تزو، هنر جنگ
References
Comments