[In this final part, I want to deal with a range of important issues around religion, atheism, and the Bolsheviks' strategic failures. I will end the blog by predicting what role religion will play in a post-Islamic Iran. Unless otherwise stated, all page numbers refer to Gabel’s book, And God Created Lenin.]
Problem 7: When is a charity not a charity?
a) The problem stated: the relationship between religious institutions and charitable activities is complex. No doubt many genuine monks and mullahs have carried out charity-work for all the right reasons. However, I want to focus here on the instrumental usage of charity as a front for gaining influence and accumulating wealth by unscrupulous clerics. Tikhon who was selected the 11th Patriarch of Moscow and All Russia in November of 1917, encouraged fake charitable and educational organisations as a front for parish defence committees to “protect church property and belongings” from the Bolsheviks (ibid., p. 156). We have witnessed the establishment of similar Islamic charities in Iran (and abroad) that act as a propaganda and spying tool for the mullahs.
b) Problems with the Bolsheviki position: If you have a hammer every problem looks like a nail. The Bolsheviki hammer was their threat to separate the Church from the State. That is all they knew. But even when they managed a temporary and partial separation of the church from the state, they failed to separate the people from religion. Lenin ultimately acknowledged the failure of this simple-minded strategy (ibid., p. 158). These failures allowed the Church and Tikhon to set up fake charities, and likewise the failures of the Shah's regime allowed the mullahs to utilise charitable outreach programmes as a mechanism of neo-social democratic control.
Some of these mistakes were very obvious. For example, those priests who had genuinely broken with the Church were not supported. One priest turned antireligious propagandist complained, “No matter how much antireligious literature I have read, I have never seen one line even obliquely defending those who had broken with religion … This situation is extremely insulting for those who have sincerely broken with religion and who have explained the full absurdity of it to the masses …” (ibid., p. 360).
Moreover, any innovation in fighting religion was dismissed by Lenin. For example, when Lunacharsky organised street theatre and carnivals to combat religious superstition, Lenin criticised him for indulging in “non-Marxist, nonmaterialist, and utterly idealistic efforts” (ibid., p. 171). Lunacharsky’s carnivals might have lacked spontaneity but at least he was thinking. Lenin’s mind was too mechanical and rigid to contemplate any experimentation.
c) The working class communist alternative: Once we begin to acknowledge Bolshevism as a bourgeois ideology, we can also see the bourgeoise nature of their atheism. Leninism equated atheism with anticlericalism. He was too keen to borrow ideas from the French encyclopaedists. He was also influenced by the nihilistic atheism of Nikolai Chernyshevsky. The problem is that neither the encyclopaedists’ anticlericalism nor Chernyshevsky’s philosophical atheism grasped the complexities of religion.
The working class alternative to all this must start by recognising that there exist different types of secularism and atheism, as well as different forms of science (for instance, science from above and from below). This also holds true for charitable institutions. The intolerant black and white vision of Lenin must be transformed into a more nuanced vision. Tactics and strategies against religious belief must be adapted according to circumstances and not dogma.
For instance, one of the differences between Islam and Christianity resides in the fact that a separation of the Mosque from the State has never been a realistic option. Maxime Rodinson saw this very clearly: “The Christians began by forming a little ‘sect,’ an ideological grouping around a charismatic leader. They emerged in a remote province of the vast Roman Empire, which was endowed with an impressive administrative apparatus. This little sect did not initially claim to put forward a political and social program … Islam was born in the vast Arabian Peninsula, outside the territory of Roman civilization. Several dozen completely independent Arab tribes lived there with only a few common institutions: a common language, some religious practices, a calendar, markets and poetry competitions … Thus we see at the origins of Islam a fusion of politics and religion and a single apparatus” (Rodinson, interviewed by Gilbert Achcar, at https://merip.org/2004/12/maxime-rodinson-on-islamic-fundamentalism/). Importing ideas from 'western atheism' uncritically will lead to confusion.
Problem 8: Is God-building a genuine alternative?
a) The Bolshevik position: God-builders were a group of intellectuals who tried to find “communist compatible replacements for the spiritual void left by the imposition of materialist philosophy” (Gabel, 2005, p. 179). The God-builders wanted to establish “communism-with-a-soul” and to explain the revolution to the masses in a religious idiom. It was assumed people needed to be enthused about the revolution and official doctrine was deemed too dry to fulfil the task. This strategy was heavily indebted to the French bourgeoisie and the likes of Robespierre who promoted the worship of the Goddess of Reason. Those familiar with Yevgeny Zamyatin's dystopian sci-fi novel, We, (1924) can clearly see the connections between the mathematical fundamentalism of We and USSR capitalism.
The composition of this coterie of God-builders altered over the years but the most prominent members were: Maxim Gorky, Vladimir Mayakovski, Anatoly Lunacharsky, Mikhail Kalinin, and Alexander Bogdanov. Lenin and Trotsky never joined this grouplet, although they were interested in the debates generated. I think the relationship between Lenin/Trotsky and the God-builders constitutes a conscious division of responsibility. Let’s take baptisms as a case in point. Lenin would rush in with his usual policy of draconian foolishness and use the state to ban baptisms. The faithful would then show a reaction. Lenin, understanding he has once again screwed up, would then delegate responsibility to the God-builders who in this case created ‘Octobering,’ a “waterless Communist baptism named after the October 1917 (old calendar) Bolshevik coup” (ibid., p. 187). In one village Octobering backfired when the Octobered infant died. The villagers took it as an omen to go back to the old ways (ibid., p. 188). By the end of the 1920s the policy had petered out.
b) Problems with God-building: Sometimes even God-builders realised they were onto a loser. In the 1920s, civil office Red Weddings came to replace church weddings. By all accounts they were drab, dreary, and bureaucratic affairs devoid of everything that makes a church wedding memorable. The God-builder Veresov describes one such banal Red Wedding in a leatherworking plant: “A portrait of Lenin hung over a red-covered table, the bride and groom vowed to each and then to communism, officials offered reports and speeches and a gift of Lenin’s work to the couple, and a small band played the ‘Internationale’” (ibid., p. 189). Moses, Jesus, and Mohammad wept! It sounds more like a fucking funeral procession than a wedding.
c) The working class communist alternative: The problem with the official Leninist position on religion and the God-builders’ alternative is simple: both relied on the state to impose their will on the proletariat. The first, through suppression and the other through chicanery. They both saw the masses as malleable putty to be shaped from above through humaneering (human engineering).
The state was also utilised to put clerics on trial. These were spectacles of justice reminiscent of Cardassian trials on Star Trek. The crime and punishment were determined in advance. The point of the ritual was not the attainment of justice but to demonstrate Bolshevik victory over their enemies (ibid., p. 218).
At the end of the day, the main difference between official Bolshevism and the God-builders was that the latter had not given up thinking. At least they recognised the flaw in official Bolshevism's treatment of belief and were trying to come up with more effective countermeasures. Hopefully the Iranian working class can transcend the limitations of previous atheists.
Concluding remarks:
The reader who has followed my arguments thus far will hopefully agree that Gabel’s book is worthy of serious attention (and perhaps even translation into Farsi). I have been unable to do it full justice in these three short blogs. By way of conclusion, I would like to outline the contours of religion in a post-Islamic society. As I see it:
1. Some will severe their links to religion. The ongoing revolutionary struggle, the ensuing debates, and the revelations that are exposing the hypocrisy of the elite will force a minority of Islamic clerics and military personnel to re-evaluate their faith. We know from history that this minority faction will probably become authentic atheists. They should be welcomed with open arms and given a platform for combatting religious mystification.
2. Some Muslims will organise themselves into political parties and form a technocratic Islamic front. This front will borrow political tricks from fellow Muslims in Turkey, Algeria and elsewhere to regain some of its lost status. They must be challenged by radicals and their opportunism exposed so they cannot establish a foothold in Iranian society ever again.
3. Some will give up on orthodox Islam, and seek solace from a different set of deities. Zoroastrianism, Mithraism, Christianity, Buddhism, Sufism and Bahaism will all experience a resurgence. As radicals we should sharpen our critique of all these ideologies, mindful of the fact that most were disempowered, and perhaps even persecuted, under the Islamic Republic.
4. Some will never accept the next regime (whatever its composition) and will see non-Muslims as an occupying force. These unreconstructed reactionaries will form themselves into terrorist cells and assassinate many Iranians before they can be contained.
چگونه با خدا نجنگیم؟ (قسمت سوّم)
به روز شده: 13 جولای 2023
[در این بخش پایانی، میخواهم به طیفی از مسائل مهم پیرامون مذهب، خداناگرایی، و شکست استراتژیک بلشویکها در مبارزه با مذهب بپردازم. من وبلاگ را با پیش بینی نقش دین در ایران پس از اسلام به پایان می برم. مگر اینکه خلاف آن ذکر شده باشد، همۀ شمارۀ صفحات به کتاب گِیبِل، «و خدا لنین را آفرید»، اشاره دارد.]
مشکل شمارۀ هفتم: چه زمانی خیریه، خیر نیست؟
الف) موضع جناح چپ سرمایه: رابطه بین نهادهای مذهبی و فعالیت سازمانهای خیریه پیچیده است. بدون شک بسیاری از کشیشان و آخوندهای نیکوکار به دلایل انساندوستانه ای کارهای خیریه انجام داده اند. با این حال، من می خواهم در اینجا بر استفاده ابزاری از خیریه به عنوان جبهه ای برای نفوذ سیاسی و جمع آوری ثروت توسط روحانیون بی وجدان تمرکز کنم. تیخون(Tikhun) که در نوامبر 1917 به عنوان یازدهمین پَتریارک (Patriarch) مسکو و تمام روسیه انتخاب شد، سازمان های خیریه و آموزشی جعلی را تشکیل داد که بتواند ار آنها ابزارگونه برای دفاع از اموال کلیسا در برابر بلشویک ها استفاده کند (همان، ص 156). ما شاهد تأسیس مؤسسات خیریه اسلامی مشابه ای در ایران (و خارج از کشور) بوده ایم، که بعنوان ابزار تبلیغاتی و جاسوسی برای آخوندها عمل می کنند.
ب) مشکلات موضع بلشویکی: اگر فقط دارای یک چکش باشید، هر مشکلی شبیه میخ می شود. چکش بلشویکی تهدید آنها برای جداساری کلیسا از دولت بود. این تنها حربۀ آنها بود. اما حتی زمانی که موفق به جداییِ موقت و جزئی کلیسا از دولت شدند، نتوانستند مردم را از دین جدا کنند. لنین در نهایت به شکست این استراتژی سادهاندیشانه اذعان کرد (همان، ص 158). این شکستها به کلیسا و تیخون اجازه داد تا مؤسسات خیریه جعلی راهاندازی کنند. و به همین ترتیب شکستهای سیاسی و اقتصادی رژیم شاه به آخوندها اجازه داد تا از برنامههای خیریه به عنوان مکانیزم نئو-سوسیال دمکراتیکی برای نفوذ در جامعه استفاده کنند.
برخی از اشتباهات بلشویکها بسیار آشکار بود. به عنوان مثال، کشیش هایی که واقعاً از کلیسا بریده بودند، حمایت نشدند. کشیشی که داوطلبانه به مبلّغ ضدّ دین تبدیل شد بود، شکایت می کرد: «در تمام ادبیات ضد دینی که خواندهام، هرگز ندیدم که حتی یک خط از کسانی که دین را شکستهاند دفاع بشه ... این وضعیت برای کسانی که صمیمانه از دین بریدند و پوچی کامل مذهب را به توده ها توضیح دادند بسیار توهینآمیزاست...» (همان، ص 360).
علاوه بر این، هر گونه نوآوری درمبارزه با مذهب، توسط لنین رد می شد. به عنوان مثال، زمانی که لوناچارسکی (Lunacharsky) برای مبارزه با خرافات مذهبی تئاترخیابانی و کارناوال ترتیب داد، لنین از او انتقاد کرد که به «تلاش های غیرمارکسیستی، غیر ماتریالیستی و کاملاً ایده آلیستی» پرداخته است (همان، ص 171). شاید کارناوال های لوناچارسکی فاقد خودانگیختگی لازمه بود، اما لااقل او تلاش می کرد فکر بکری کند. ذهن لنین بیش از آن مکانیکی و سفت و سخت بود که بخواهد از این آزمایشات اجتماعی حمایت کند.
ج) بدیل کمونیستی طبقۀ کارگر: زمانی که قبول کردیم بلشویسم یک ایدئولوژی بورژوایی است، می توانیم ماهیت بورژوای الحادگرایی آنرا نیز دریابیم. لنینیسم بیخدایی را با ضد روحانیت بودن یکی می دانست. لنین مشتاق آن بود که ایده های خود را از دایره المعارف نویسان فرانسوی وام بگیرد. او همچنین تحت تأثیر الحاد نیهیلیستی نیکولای چرنیشفسکی قرار گرفت. مشکل این است که نه ضد روحانیت دایره المعارفان و نه الحاد فلسفی چرنیشفسکی پیچیدگی های دین را برای عمقی درک نکردند.
بدیل طبقه کارگر برای همه این مشکلات باید از اینجا آغاز شود که: در دنیای عینی انواع مختلفی از سکولاریسم و الحادگرایی موجود است. حتی علم و عرف به دو دسته متفاوت تقسیم شده اند: علم و عرف از بالا و علم و عرف از پائین. این موضوع در مورد مؤسسات خیریه نیز صادق است. بینش متعصب و شدیداً سیاه و سفید لنین باید به بینشی ظریف تر تبدیل شود. تاکتیک و راهبرد ضد دینی را باید بر اساس شرایط موجود و نه جزم اندیشی تنظیم نمود.
برای مثال، یکی از تفاوتهای اسلام و مسیحیت در این واقعیت است که جدایی مسجد از دولت هرگز یک گزینه جدی نبوده است. ماکسیم رودینسون این را به وضوح دید: «مسیحیان با تشکیل یک فرقه کوچک، یک گروه ایدئولوژیک حول یک رهبر کاریزماتیک شروع به کار کردند. آنها در استانی دورافتاده از امپراتوری وسیع روم ظهور کردند که دارای یک دستگاه اداری چشمگیری بود. این فرقه کوچک در ابتدا مدعی ارائه یک برنامه سیاسی و اجتماعی نبود ... اسلام در شبه جزیره وسیع عربستان و خارج از قلمرو تمدن روم متولد شد. تعدادی قبیله کاملاً مستقل عرب تنها با چند نهاد مشترک در آنجا زندگی میکردند: زبان مشترک، برخی آداب مذهبی مشترک، تقویم، بازار و مُشاعره ... بنابراین ما در منشأ اسلام تلفیقی از سیاست و مذهب و یک دستگاه واحد را میبینیم» (رودینسون، مصاحبه با ژیبرآشکار). ورود غیرانتقادی عقاید «الحادگرایی غربی» منجر به گیجی و سردرگمی خواهد شد.
مشکل شمارۀ هشتم: آیا خداسازی (God-building) یک جایگزین واقعی است؟
الف) موضع بلشویکی: خداسازان (God-builders) گروهی از روشنفکران بودند که می کوشیدند «جایگزین های سازگار کمونیستی برای خلأ معنوی برجای مانده از تحمیل فلسفه ماتریالیستی» بیابند (گیبل، 2005، ص 179). خداسازان می خواستند «کمونیسم با قلب و روح» (یا شاید بهتر باشد بگوییم، کمونیزم معنوی) را برپا کنند و انقلاب را با اصطلاحات مذهبی به توده ها توضیح دهند. فرض بر این بود که مردم باید مشتاق انقلاب شوند و مکتب رسمی بلشویسم قادر به انجام این کار نیست چونکه،از دید اکثریت مردم، بیش از اندازه خشک و بی روح بنظر می آمد. این استراتژی خداسازان روسی به شدت مدیون بورژوازی فرانسه و امثال روبسپیر بود که پرستش «الهه عقل» (Goddess of Reason) را ترویج کردند. کسانی که با رمان علمی تخیلی دیستوپیای یووگنی زامیاتین، بنام «ما»، (1924 ,Yevgeny Zamyatin, We) آشنا هستند، می توانند به وضوح ارتباط بین ریاضیات بنیادگرایانۀ کتاب «ما» و بافت سرمایه داری اتحاد جماهیر شوروی را تشخیص دهند.
ترکیب این دسته از خداسازان در طول سال ها تغییر کرد، اما برجسته ترین اعضای آن عبارتند از: ماکسیم گورکی، ولادیمیر مایاکوفسکی، آناتولی لوناچارسکی، میخائیل کالینین، و الکساندر بوگدانوف. لنین و تروتسکی هرگز به این گروه نپیوستند، اگرچه به بحث های آن علاقه مند بودند. من فکر می کنم رابطه بین لنین/تروتسکی از یک طرف و خداسازان از طرف دیگر نشانۀ آگاهانه تقسیم مسئولیت است. هر دو تیم تلاش داشتند با اتکا به تاکتیکهای مختلفی فعالیت ضد مذهب را سازمان دهند.
بیایید غسل تعمید (Baptism) را به عنوان نمونه در نظر بگیریم. لنین با سیاست رویۀ معمول خودش، یعنی بطور ظالمانه و عجولانه، از دولت برای منع غسل تعمید استفاده کرد. سپس مؤمنان واکنش گسترده ای نشان دادند. لنین با درک اینکه یک بار دیگر خراب کرده است، مسئولیت حل مشکل را به خداسازان محول نمود، و خداسازان رسم «اکتبرینگ» (Octobering) را راه انداختند.
«اُکتُبِرینگ» یعنی «غسل تعمید کمونیستی و بی آب مقدس» و اسمش را از کودتای بلشویکی اکتبر 1917 اقتباس کرده بود (همانجا، ص. 187). در یکی از دهکدهها، اکتبرینگ نتیجۀ معکوس داد زمانیکه نوزادی که درماه اکتبربه شیوۀ بلشویکی غسل تعمید یافته بود مرد. روستائیان این مرگ را به بازگشت به روش های قدیمی تعبیر کردند (همان، ص 188). در پایان دهه 1920 سیاست «اکتبرینگ» لغو شد.
ب) مشکلات مواضع خداسازان: گاهی حتی خداسازان هم متوجه می شدند که با ورق بازنده ای بازی می کنند. در دهه 1920، دفتر ثبت و «عروسی سرخ» (Red Weddings) جایگزین عروسی در کلیسا شد. تمام تشریحات باقی مانده از این عروسی های سرخ موافقند که آن مراسمی خسته کننده، کسالت بار و دیوان سالارانه بود. این مراسم خالی از شادی و خاطرات به یاد ماندنی عروسی در کلیسا بود. ورسوف که عضو گروه خداسازان بود، یکی از این عروسی های سرخ دریک کارخانه چرم سازی را توصیف می کند: «پرتره ای از لنین بر روی میزی با روکش سرخ آویزان شده بود، عروس و داماد اول به همدیگر و سپس به کمونیسم سوگند خوردند. بعد مقامات محلی سخنرانی هایی کردند و کتابهایی از لنین به این زوج هدیه ارائه کردند، و ارکستر کوچکی سرود اینترنشنال را نواخت» (همان، ص 189). یا موسی، یا عیسی، یا محمد! آدم گریه اش می گیره. عروسی سرخ بیشتر شبیه یک تشییع جنازه لعنتی است تا ازدواج دو جوان.
ج) بدیل کمونیستی طبقۀ کارگر: مشکل موضع رسمی لنینیستی در مورد دین و آلترناتیو خداسازان ساده است: هر دو دسته با اتکا به دولت سعی داشتند اراده خود را بر پرولتاریا تحمیل نمایند. اولی از طریق سرکوب و دیگری از طریق کلک های شیطانی. هر دوی آنها تودهها را بچشم بتونهای چکشخوار میدیدند و تلاش کردند از طریق انسان-مهندسی (humaneering) جامعه را بازسازی کنند.
دولت همچنین بمنظور محاکمه روحانیون مورد استفاده قرار گرفت. این محکمه ها منظره ای بودند از بی عدالتی. جرم و مجازات آن از قبل مشخص شده بود. هدف این نوع محکمه، دستیابی به عدالت نبود، بلکه تثبیت پیروزی بلشویسم بر دشمنانش بود (همان، ص 218).
در پایان، تفاوت اصلی بلشویسم رسمی و گروه خداسازان این بود که این آخری از فکر کردن دست برنداشته بودند. لااقل گروه خداسازان بعضی نقایص برخورد دولت بلشویکی با دین را تشخیص دادند و در تلاش بودند تا اقدامات مؤثرتری ارائه دهند. امّا در نهایت هر دو جریان ارتجایی بودند و درکشان از مذهب سطحی و اجمالی. به امید اینکه طبقۀ کارگر ایران بتواند اشتباهات بی خدایان عصرهای گذشته را جبران کند.
برداشت من از کتاب گیبل:
امیدوارم خوانندهای که تا اینجای کار استدلالهای من را دنبال کرده است قبول کند که کتاب گیبل ارزشمند است (و شاید حتی ارزش ترجمه شدن به فارسی داشته باشد). من نتوانستم در این سه وبلاگ کوتاه تمام سوژه های جالب این کتاب را مورد بررسی قرار دهم. در پایان کار، می خواهم سرنوشت کلی دین را در یک جامعۀ پس از اسلام ترسیم کنم. آنطور که من مسئله را می بینم:
یک- برخی مذهبیون پیوندهای ساختاری و معنوی خویشتن با دین را خواهند برید. مبارزات انقلابی جاری، بحثهای متعاقب آن، و افشاگریهای آینده دورویی نخبگان را برمَلا خواهد کرد. مجموعۀ این جریانات، اقلیتی از روحانیون اسلامی و نظامیان را وادار خواهد کرد که اعتقادات خود را دوباره ارزیابی کنند. روند تاریخ به ما نشان داده است که این جناح اقلیت احتمالاً ملحد اصیل خواهند شد. باید با آغوش باز از آنها استقبال کرد و با کمک آنان زمینۀ مبارزه با نیرنگ و دروغ دینی را فراهم نمود.
دو- برخی مسلمانان خود را در احزاب سیاسی جدیدی سازمان می دهند و شاید حتی یک جبهه تکنوکرات اسلامی تشکیل دهند. این جبهه ترفندهای سیاسی را از مسلمانان ترکیه، الجزایر و جاهای دیگر مثل سازمان مجاهدین خلق به عاریت خواهد گرفت، تا بخشی از حیثیت از دست رفته خود را بازیابد. آنها باید توسط رادیکال ها به چالش کشیده شوند و فرصت طلبی آنها افشا شود تا دیگر نتوانند جای پایی در جامعۀ ایران باز کنند.
سه - برخی از اسلام رسمی (دولتی) دست بر می دارند و از خدایان متفاوتی آرامش می جویند. آیین زرتشت گرایی، میتراگرایی، مسیحیت، بوداگرایی، تصوف و بهائیت همگی تجدید حیات خواهند کرد. ما به عنوان کارگران رادیکال باید انتقاد خود را از همۀ این ایدئولوژیها عمیقتر کنیم، با توجه به این واقعیت که اکثر آنها در حکومت جمهوری اسلامی تحت تعقیب و تحقیر قرار گرفتند. بنابراین نباید با این فرقه ها آن رفتاری را داشته باشیم که فقط سزاوار مسلمانان دست راستی است.
چهارم - برخی هرگز رژیم بعدی را نمی پذیرند (حالا هر ترکیبی که داشته باشد)، و ایرانی غیر مسلمان را بچشم نیروی اشغالگر می بینند. این مرتجعین بازسازی نشده خود را در حول هسته های تروریستی تشکیل خواهند داد و بسیاری از افراد جامعه را ترور خواهند کرد. البته این دسته هم بتدریج مهار خواهد شد.
[پایان قسمت آخر]
“When it wants martyrs, atheism has only to ask. My blood is ready to flow.” - Marquis de Sade
«زمانیکه الحادگرایی شهید طلب کند کافی است سخن بگشاید. خون من برای جاری شدن آماده است.» - مارکی دو ساد
Commentaires