Ten years ago, I read an excellent book entitled, And God Created Lenin: Marxism vs Religion in Russia, 1917-1929 (Paul Gabel Prometheus Books, 2005). Initially, I had planned to write a review of it but then I thought, "that's exactly what the world needs- another frigging book review!" So instead, I am turning it into a manual with a very simple structure. This simplicity may not make for riveting reading but it will allow us to discuss the tactics and strategies employed by Bolsheviks against religion, point by point. The Farsi translation is presented below.
As we will come to see, a handful of these ideas worked in undermining religion, but only partially and temporarily. The overall impact of the Bolsheviks’ anti-religious activities resulted in strengthening, not weakening, religiosity. In my view, they failed miserably to understand the deep roots of religion. At the end, they came to rely on a mixture of pranks and persecutory measures that proved counterproductive.
Below I will assess some of the most salient positions taken up by the Bolsheviks. In each case, I will briefly explain the problem, describe the Bolsheviki response to it, criticise its shortcomings, and offer a working class communist alternative. I hope atheists find this contribution useful. In order to make it more digestible, I have divided it into parts. By the 'Left' I mean the left wing of capital. All the page numbers refer to Gabel's book, although, needless to say, the man is not responsible for my interpretation of his work.
Problem 1: Engels-Plekhanov-Leninism (please indulge me in assuming there is such a mishmash) believes ignorance to be the cause of religion. Its solution is an antidote of ‘facts’ and ‘scientific knowledge’. But what if ignorance-deficit is a wrong-headed analysis of the causes of religion and scientific knowledge an ineffective panacea?
a) The Leftist position: Engels associated religiosity with childishness, a phase individuals go through but must overcome in adulthood (Gabel, 2005, p. 70). In most of his single-authored philosophical tracts Engels fails to go beyond left-Hegelianism. This is discernible in the early Engels (before he met Marx in 1842), and the late Engels (the period after Marx’s death in 1883). Plekhanov also viewed religion as a matter of ignorance, to be combatted by a strong dose of Enlightenment teaching. In this sense Plekhanov “was closer to the eighteenth century French Encyclopedists than he was to Marx” (ibid. p. 71). As for Lenin, being an urbanite, he was repulsed by what he considered rural superstition (ibid., p. 43). So gradually the contours of what I have chosen to call Engels-Plekhanov-Leninism begins to take shape. In my opinion most of Gabel's criticisms should be directed at this amalgam, and not Marx himself.
b) The problems with the Leftist position: Ignorance may be a contributing factor to the emergence and maintenance of some forms of religion but it is not the primary driver. Religion is a narrative for explaining life and gaining protection from its vicissitudes. It is not a particularly intelligent narrative but it should be viewed as a narrative competing with others for attention and status. Religious belonging is also a matter of self-interest, which is why some combine in religious gangs for financial, employment, existential, and psychological protection.
Over relying on ignorance as an explanatory factor has led to confusion. If there is inherent antagonism between belief and science then why do some religions promote science and technology? and why have some of the best scientists been religious? And while we are on the subject, why does Engels-Plekhanov-Leninism have such a weak critique of the flaws of science and technology and the bias that can engulf ‘objective facts’?
Lenin, for instance, fetishised the natural sciences. He and Stalin also managed to turn dialectics from a decently useful tool into a pseudo-scientific universal law. As Gable correctly observes, “for many Marxists, dialectic was simply a useful tool, and aid to thinking about progress in history, but for Lenin it was dogma” (ibid., p. 75).
c) The working class communist alternative: Religion is not primarily caused by ignorance or faulty logic, although some may find their way to religiosity via such routes. By and large, religion has its roots in social life. The helplessness and fears of life, the social and natural forces beyond people’s control and the alienation this produces are at the root of religion (ibid., p. 76). Marx never forgot that religion is the ‘sigh of the oppressed’, the ‘soul of soulless conditions’, and all that jazz, as well as ‘the opium of the people’.
In fact, to talk about religion as an abstraction is very risky business. One must always try to contextualise things. For instance, we need to ask, where does this religion come from: the rulers, the middling sorts, or the people? Does it emphasise equality (as did the Diggers’ interpretation of Christianity), liberation (as did the Zanj slaves rebellion), or does it celebrate the work ethic of business (as does Protestantism)? Are we discussing early Zoroastrianism or later institutionalised Zoroastrianism? The peaceful side of Mithra or the cult of the warrior that Mithraism became? Are we talking liberation theology of Latin America or the dogma of the Popes?
Marx understood all forms of religion to be reactionary but he had a nuanced interpretation of them and believed the working class must adopt different strategies for different manifestations of religion.
Lenin’s position, on the other hand, was tantamount to low grade imbecility. Lenin seems to be physically and psychologically repulsed by all religions without distinction: “every religious idea, every idea of god, even flirting with the idea of god, is unutterable vileness, vileness of the most dangerous kind, contagion of the most abominable kind” (Lenin quoted in ibid., p. 21). This is not radical atheism; it is, frankly, a bit psychotic. It does not come from a healthy rejection of religion, it is a repulsion that needs to be worked through with a therapist. It does not show courage and strength; it comes from a place of fear and weakness.
Problem 2: Let’s imagine the revolution has succeeded in the overthrow of the Islamic Republic. On the morrow of the revolution, what exactly are we to do with the clergy’s wealth, by which I mean the network of mosques, charities, banks, industries, co-ops, schools, hospitals and various institutions that supported the state and made a fortune for the mullah-bourgeoisie?
a) The Leftist position: The Bolshevikis had a limited tool-box (and an even more limited imagination). For them, most problems were solved through nationalisation. Accordingly, they nationalised the Orthodox Church bank funds in 1918 (Gabel, 2005, p. 55). Wherever workers wanted to autonomously take back Church property, the Bolsheviks would step in, and nationalise it on behalf of the state (ibid., p. 81).
b) The problems with the Leftist position: Nationalisation moves a block of accumulated wealth from one owner (e.g., an entrepreneur or a church) to another owner (the state), without changing the fundamentals of capitalist property relations. This is irrespective of whether nationalisation is carried out from above or below. The result is the empowerment of the state, not the people.
c) The working class communist alternative: I think the only viable alternative is communisation from below. This is a concrete and context-based effort to transform wealth into common ownership by the people themselves. It is the conscious abolition of enclosures and the returning of wealth to the wealth creators. It has its roots in various social ruptures with capital, based on experiments ranging from the Paris Commune of 1871, the Spanish communes set up during the civil war in the 1930s, etc. But it also has its own organic Iranian roots in the Mazdaki ideology. This communisation may be a distant mirage in most of the world today but a window of opportunity will soon open up in Iran.
Problem 3: After the revolution, how are we to deal with religious texts and religious studies at schools?
a) The Leftist position: The Bolsheviki response was very contradictory on this issue. But within a few months of taking power, the Bolsheviks did remove the catechism from schools (p. 100). They also “abolished religious schools and the religious curriculum within state-run schools” (p. 468). Amusingly they also treated religion like porn, and restricted religious education to those over eighteen years of age!
b) The problems with the Leftist position: I agree that religious schools (madrassas) should be abolished, even if there is a risk of driving the practice underground. Their teaching methods, emphasising rote learning and the irrefutable truth of Islam, and the regimented production of automaton zealots incapable of criticality and self-reflection, has no room in a post-Islamic Iran. However, abolishing religious texts and religious study courses is a sign of weakness. It is an easy option and will fetishise religious texts (imbue them with magical qualities they would not possess otherwise).
c) The working class communist alternative: I only became an atheist through reading religious books. I was (and still am) fascinated by how mindlessly stupid they are, how repetitive, how arrogantly emphatic, and how festooned with self-praise and self-aggrandisement.
The Left (and this applies to both the Bolsheviks and their Iranian counterparts) has never felt comfortable dealing with religious dogma because for most leftists it is terra incognita. They were not born into it, they were not initiated into its mysteries as part of their rite of passage, and they are not well versed in Aramaic, Hebrew, Latin or Arabic.
In fact, the best critics of religion seem to be heretics. Guy Aldred the British anarcho-communist began as a preacher-boy, the Jesuit trained James Joyce’s rejection of Catholicism allowed him to write powerful invectives against religion, and one of the best Iranian critics of Islam, Ali Dashti, was a mullah in his youth. The best solution for dealing with religious texts is to analyse them in the open. Contextualise them historically, economically and politically. Observe their ideological dilemmas and their rhetorical devices. But also bring into the open how these 'sacred texts' preserve the status quo. As Marx said: “...it is all the more clear what we have to accomplish at present: I am referring to ruthless criticism of all that exists, ruthless both in the sense of not being afraid of the results it arrives at and in the sense of being just as little afraid of conflict with the powers that be” (Marx to Ruge, September 1843).
[End of part 1]
چگونه با خدا نجنگیم؟ (قسمت اول)
ده سال پیش، یک کتاب عالی خواندم با عنوان، «و خدا لنین را آفرید: مارکسیسم بر ضدّ دین در روسیه، بین سالهای 1917 تا 1929» (پاول گِیبِل، 2005). در ابتدا قصد داشتم نقدی دربارۀ آن بنویسم، اما بعد فکر کردم، «این دقیقاً همان چیزی است که جهان به آن نیاز دارد - یک نقد دیگر»! بنابراین درعوض نقد، تصمیم گرفتم کتاب گِیبِل را به یک کتابچۀ راهنما تبدیل کنم، با ساختاری بسیار ساده. این سادگی ممکن است برای خواندن جذاب نباشد، اما به ما این فرصت را میدهد که تاکتیک و استراتژی بلشویکها علیه مذهب را نقطه به نقطه مورد بحث قرار دهیم.
همانطور که خواهیم دید، تنها تعداد انگشت شماری از این ایده ها در تضعیف دین عمل موفقی داشتند، آن هم فقط به طور جزئی و موقّت. تأثیر کلی فعالیتهای ضدّ مذهبی بلشویکها منجر به تقویت، و نه تضعیف، دینداری شد. به نظر من، بلشویکها در درک ریشههای عمیق دین بشدت ناموفق بودند. در نهایت کار، آنها برای مبارزه با مذهب به ترکیبی از طعنه زنی و قوانین سخت تکیه کردند که بجای تضعیف مذهب، نتیجۀ معکوس آنرا داشت.
در زیر برخی از برجستهترین مواضع بلشویکها را ارزیابی خواهم کرد. در هر مورد، من اوّل مشکل را به اختصار توضیح می دهم، بعد واکنش بلشویکها به آنرا شرح می دهم و کاستی آن را نقد می زنم، و بالاخره یک آلترناتیو کمونیستی کارگری ارائه می کنم. امیدوارم این تلاش مورد پسند خداناباوران قرار بگیرد. برای آسانتر نمودن کار، متن را به سه بخش تقسیم کرده ام. لازم به توضیح است که در طول این مقاله، منظور من از «چپ» همان جناح چپ سرمایه است (یعنی سوسیال دمکراسی و انواع مختلف بلشویسم). تمام شمارۀ صفحات به کتاب گِیبِل اشاره دارد، هرچند ناگفته نماند که ایشان مسئول تفسیر من از کارش نیست.
مشکل شمارۀ اوّل: انگلس-پلخانف-لنینیسم (لطف کنید و بطور موقت قبول فرمایید که چنین ایدئولوژی من درآورده ای وجود خارجی دارد)، جهل را علّت دین میداند. راه حل این جهل پادزهری است متشکل از «حقایق» و «دانش علمی». اما آیا ممکن است جهل یا کمبود معلومات تحلیل نادرستی از دلیل وجود دین باشد؟
الف) موضع جناح چپ سرمایه: انگلس دینداری را با کودکی مرتبط می داند، و آنرا مرحله ای قلمداد می کند که در طول بزرگسالی بر آن غلبه می شود (گیِبِل، 2005، ص 70). انگلس در بیشتر رسالههای فلسفی که خودش بتنهایی نوشته است ازهگلگرایی چپ پا فراتر نمی گذارد. این افکار چپ هگلی هم در انگلسِ اولیه (یعنی انگلس ِقبل از ملاقات با مارکس در سال 1842) و هم در انگلس مرحلۀ نهایی (یعنی انگلس ِدورۀ پس از مرگ مارکس در سال 1883) قابل تشخیص است. و در پیروی از این افکار انگلس است که پلخانف هم دین را مایۀ نادانی میدانست و موتقد بود باید توسط آموزش و روشنگری با آن مبارزه کرد. از اینرو پلخانف از خیلی نظرها «به دایره المعارفان فرانسوی قرن هجدهمین نزدیکتر بود تا به مارکس» (همان، ص 71). و در نهایت، در مورد لنین باید یادآور شویم که انسانی بود کاملاّ شهرنشین، مذهب را یک پدیدۀ روستایی می دانست و از خرافات روستایی بشدّت منزجر بود (همان، ص 43). بنابراین به تدریج خطوط آنچه من آنرا انگلس-پلخانف-لنینیسم نامیدم شروع به شکل گیری می کند. به نظر من بیشتر انتقادات گیبل باید متوجه این مَلغَمه باشد و نه خود مارکس.
ب) مشکلات موضع چپ: جهل ممکن است عاملی مؤثر در پیدایش و حفظ برخی از اشکال دینی باشد، اما معمولاً محرک اولیه نیست. دین روایتی است برای تبیین زندگی و مصون ماندن از بلایای طبیعی و انسانی. دین یک روایت هوشمندانه نیست، اما باید به عنوان روایتی در رقابت با دیگر روایات دیده شود. دلیل دیگر گسترش مذهب نیاز به تعلقات مذهبی است برای کسب منفعت شخصی. به همین دلیل است که برخی برای حمایت مالی، شغلی، وجودی و روانی بعضویت باندهای مذهبی تن در می دهند.
اتکای بیش از حد به مقولۀ جهل به عنوان یک عامل توضیحی منجر به سردرگمی شده است. اگر تضاد ذاتی بین اعتقاد و علم وجود دارد پس چرا برخی ادیان علم و فناوری را ترویج می دهند؟ و چرا برخی از بهترین دانشمندان در طول زمانه مذهبی بوده اند؟ و حالا که ما داریم در بارۀ علم بحث می کنیم، طرح این سوال هم ضروری است: چرا انگلس-پلخانف-لنینیسم چنین نقد ضعیفی از نقص های علم و فناوری دارد؟ مواضع ضعیف انگلس-پلخانف-لنینیسم در مورد علم ارتباط مستقیمی دارد با کم و کاستهای نقدش از مذهب.
به عنوان مثال، لنین علوم طبیعی را تبدیل به «فتیش» کرد. او و استالین همچنین توانستند دیالکتیک را از یک ابزار مفید به قانون جهانی خرافاتی تبدیل کنند. همانطور که گیبل به درستی بیان میکند، «برای بسیاری از مارکسیستها، دیالکتیک صرفاً یک ابزار مفیدی بود برای اندیشیدن دربارۀ تحول در تاریخ، اما برای لنین این امر جزمی بود» (همان، ص 75).
ج) بدیل کمونیستی طبقه کارگر: دین اساساً ناشی از جهل یا منطق معیوب نیست، اگرچه برخی از طریق چنین مسیری به دینداری راه پیدا می کنند. به طور کلی، دین ریشه در زندگی اجتماعی دارد. درماندگی و ترس از زندگی، نیروهای اجتماعی و طبیعی خارج از کنترل مردم، و بیگانگی که این امر به وجود می آورد، ریشه های اصلی دین هستند (همان، ص 76). مارکس هرگز فراموش نکرد که دین هم «افیون تودههاست» و هم «آه ستمدیدگان» و «روح جهان بی روح».
در واقع، صحبت از دین به عنوان یک امر انتزاعی و کلی، کاری بسیار پرخطر است. بنظر من همیشه باید تلاش کرد تا مقولات را زمینه سازی نمود. به عنوان مثال، باید بپرسیم که این دینی که مورد نظر ماست ازچه طبقه ای شکل گرفته است: از حاکمان، قشر متوسط یا مردم؟ آیا بر برابری تأکید میکند (همانطور که حفاران -Diggers- مسیحیت را تفسیر می کردند)، یا بر آزادی تأکید میکند (مانند شورش بردگان زنج)، یا اخلاق کاری -Protestant work ethics- را گرامی میداند (مانند پروتستانیسم)؟ آیا ما از زرتشتیان اولیه صحبت می کنیم یا زرتشت گراییِ که بعداً نهادینه شد؟ آیا منظور ما جناح صلح آمیز میتراگرایی است یا جناح جنگجوی این آیین؟ آیا ما از الهیات رهایی بخش آمریکای لاتین صحبت می کنیم یا جزم اندیشی پاپ ها؟ می بینید که تعمیم دادن مذاهب چه مشکلاتی را برای بررسی و تحلیل بوجود می آورد. مارکس همۀ اشکال دینی را ارتجاعی میدانست، اما تفسیر ظریفی از آنها داشت و معتقد بود طبقۀ کارگر باید استراتژی متفاوتی در مقابله با مظاهر مختلف دینی اتخاذ نماید.
از سوی دیگر، موقعیت لنین در این مورد بسیار احمقانه و جزمی بود. به نظر می رسد که لنین بدون تمایزگذاری کافی بین ادیان از همۀ آنها بطور جسمی و روحی منزجر بود: «هر ایدۀ مذهبی، هر ایده ای از خدا، حتی لاس زدن با ایدۀ خدا، پست فطرتی غیرقابل بخشش است، نوعی از خطرناک ترین و نفرت انگیزترین پستی است» (لنین به نقل از همان، ص 21). از دیدگاه من این طرز فکر دیگر بی خدایی نیست. رک و پوست کنده بگم، کمی روانی بنظر می رسد. این امر ناشی از طرد سالم دین نیست، بلکه دافعه ای است که باید بکمک یک روان درمانگر التیام یابد. نشانۀ شجاعت و قدرت نیست بلکه ریشه در ترس و ضعف دارد.
مشکل شمارۀ دوم: تصور کنید انقلاب موفق به سرنگونی جمهوری اسلامی شده است. فردای انقلاب ما دقیقاً با ثروت روحانیون چه کار باید بکنیم؟ منظورم از «ثروت» در این زمینه شبکۀ مساجد، موسسات خیریه، بانک ها، صنایع، کارگاه ها، تعاونی ها، مدارس، بیمارستان ها و موسسات مختلف حامی دولت است که در طی این سالها ثروت کلانی برای ملا-بورژوازی انباشته اند؟
الف) موقعیت جناح چپ سرمایه: بلشویکی ها جعبۀ ابزار محدودی داشتند (و حتی قوۀ تخیلی محدودتر). برای آنها بیشتر مشکلات از طریق ملی (دولتی) شدن حل می شد. بر این اساس، آنها وجوه بانک کلیسای ارتدکس را در سال 1918 دولتی کردند (گِیبِل، ص 55). هر جا که کارگران می خواستند به طور مستقل اموال کلیسا را پس بگیرند و بین مردم تقسیم کنند یا بطور جدیدی منابع رژیم قبلی را مورد استعمال قرار دهند، بلشویک ها وارد عمل می شدند و آن منابع و اموال را از طرف دولت ملی می کردند (ص 81).
ب) مشکلات موضع چپ: ملیسازی، ثروت انباشته شده را از یک مالک (مثلاً یک بورژوا یا کمپانی و یا یک کلیسا) به مالکی دیگر (دولت) منتقل میکند، بدون اینکه مبانی روابط مالکیت سرمایهداری را تغییر دهد. این حقیقت صرف نظر از این است که ملی شدن از بالا انجام شود یا از پایین. نتیجۀ نهایی ملی سازی توانمندی دولت است نه مردم.
ج) بدیل کمونیستی طبقه کارگر: من فکر میکنم تنها آلترناتیو عملی، اشتراک گرایی ازسمت پایین -communisation from below- است. این تلاشی است ملموس و مبتنی بر اساس تبدیل ثروت خصوصی به مالکیت جمعی. این لغو آگاهانۀ زمین خصوصی است و بازگرداندن ثروت به ثروت آفرینان. ریشۀ اینکار در گسست اجتماعی از سرمایه است که در طول تاریخ بارها بطور موقت دیده ایم، بطور مثال کمون پاریس در سال 1871، کمونهای اسپانیایی که در طول جنگ داخلی در دهه 1930 تأسیس شد و غیره. اما این گروشها ریشههای اندام آور ایرانی خود را دارد، مثلاً در جنبش مزدکی. این هدف شاید در اکثر نقاط جهان امروز سرابی دوردست باشد، اما به احتمال قوی بزودی دریچۀ فرصتی در ایران باز خواهد شد.
مشکل شمارۀ سوّم: بعد از انقلاب چگونه باید با متون دینی و تدریس علوم دینی در مدارس برخورد کنیم؟
الف) موضع جناح چپ سرمایه: پاسخ بلشویکی ها در این مورد بسیار متناقض بود. اما بالاخره پس ازچند ماه بدست گرفتن قدرت، بلشویکها تعلیمات مذهبی را از مدارس خصوصی حذف کردند (ص 100). آنها همچنین «مدارس دینی و برنامه درسی دینی را در مدارس دولتی لغو کردند» (ص 468). جالب است که آنها با مذهب مانند پُورن برخورد می کردند و آموزش دینی را به افراد بالای هجده سال محدود می کردند!
ب) مشکلات موضع چپ: موافقم که مدارس دینی باید لغو شوند، حتی اگر خطر راندن تدریس مذهبی به زیرزمین موجود باشد. روش تدریس مذهبی، با تأکید بر یادگیری طوطی وار و توفق بلاتردید و انکارناپذیر افکار اسلامی، و تولید سفارشی متعصبانی که توانایی انتقاد از خود را ندارند، جایی در ایران پس از اسلام نخواهد داشت. اما لغو متون دینی و دروس معارف دینی نشانه ضعف است. این یک گزینه آسان است که متون دینی را فتیش می کند (آنها را با ویژگی های جادویی بت واره می کند).
ج) بدیل کمونیستی طبقۀ کارگر: من با خواندن کتاب های مذهبی بی دین شدم. در دوران بچگی کنجکاو بودم بفهمم (و هنوز هم هستم) که این متون چرا اینقدر نامعقول و احمقانه هستند، چرا اینقدر تکراری، چرا اینقدر متکبرانه تاکید می کنند، و چرا اینقدر مملو از تمجید از خود هستند.
چپ (و این هم در مورد بلشویکها و هم همتایان ایرانی آنها صدق می کند، خصوصاً چپ های برونمرزی) هرگز برخورد معقولانه ای با جزم دینی نداشته اند، زیرا برای اکثر چپ، دین مقوله ایست ناشناس و مرموز. چپی ها معمولاً در محیط مذهبی به دنیا نیامدهاند، با مراسم سری و نیمه سری مذهبیون عجین نشدهاند، و به زبانهای آرامی، عبری، لاتین یا عربی به خوبی آشنا نیستند.
در واقع به نظر می رسد بهترین منتقدان دین مُرتَدّان -heretics- باشند. گای آلدرد (Guy Aldred)، آنارکو-کمونیست بریتانیایی به عنوان یک پسر واعظ آغاز کار کرد. تعلیمات یسوعی به جیمز جویس (James Joyce) این امکان را داد که مکتب کاتولیسم را با کنایه هایی قاطعانه ای تکذیب کند. و یکی از بهترین منتقدان ایرانی اسلام، علی دشتی، در جوانی یک ملا بود.
پس بنظر می رسد که یکی از بهترین راه ها برای عبور از متون و باورهای دینی، تحلیل آشکار آنها باشد. بایست آنها را از نظر تاریخی، اقتصادی و سیاسی زمینه سازی کنیم. به تناقضات ایدئولوژیکی و وسایل بلاغی آنها توجه کنیم. و مهمتر از هر چیزی در عمل آشکار کنیم که چگونه این «متون مقدس» سرمایه داری موجود را حفظ می کنند. همانطور که مارکس می گفت: « ... آن چه باید اکنون به ثمر رسانیم بسیار یقین است، منظورم نقد بیمحابای هر چیز مستقر است، نه فقط بیمحابا به معنای ترس نداشتن از برآمدهای خود، بلکه حتی از ستیز با هر قدرتی که شاید در برابر آید» (مارکس به آرنولد روژ، سپتامبر 1843).
[پایان قسمت اوّل]
Comments